Umuɣ n wayyuren igamanen

Si Wikipedia, tasanayt tilellit.

Ayyur agaman d tafekka tamalunt itezzin ɣef umtiweg neɣ ɣef kra n tfekka meẓẓiyen ɣef umtiweg. Llan wazal n 182 n wayyuren igamanen deg wudus anafuk, gar-asen 173 n wayyuren tezzin ɣef 8 n yimtiwgen n wudus anafuk d 7 tezzin ɣef yimtiwgen iwezlanen. Akken illan imrawen n wayyuren niden tezzin ɣef tfekkiwin meẓẓiyen deg wudus anafuk. Dɣa d ayen yettwassnen d akken 4 n yimtiwgen iwezlanen ttwasesmlen sɣur n tiddukla tamallunt tagreɣlant lan ayyuren igamanen: Plutu, Haumea, Makemake yakk d Eris. Yerna seg wass n 1 yennayer 2012 yella-d usnirem n ugar n 200 n wayyuren itezzin ɣef yimtiwgen imeẓyanen.
Ahat llan wayyuren deg inagrawen n yitran niden maca mazal ur ttwannayen ara. Akken illan 19 n wayyuren deg wudus anafuk meqqer-it ɣer tfesna ara ad ten-yeǧǧen d imezziyen (d idewwṛanen) s usrag n teldayt, s wakka ad ttumeggzen d imtiwgen neɣ d imtiwgen iwezlanen awah llan deg tmezzit tusridt ɣef tfukt.

Ayyuren ttussesmlen deg snat n taggayin s unect (ɛla ḥsab) n tmezziyin-nsen:

  • Ayyuren iluganen ilan (yesɛan) timezziyin seg utaram ɣer usamer (i tezzin deg tnila n tuzzya n yimtiwegen-is). Ayyuren-a zgan-d zdat n usebges
  • Ayyuren irluganen wid n umussu amahray (i tezzin s tenmegla n tnila n tuzzya n yimtiwegen-is). Tuget deg-sen zgan-d deg tɣemrin timixfiwin s wassaɣ ɣer usebges n yimtiwgen-nsen.

Isnirmen imezwura n wayyuren igamanen llan-d deg yennayer 1610 sɣur n Galileo Galilei, ihi ttwasemman s 4 n wayyuren n Galileo yeṭṭafaren Yebter. Maca ɣef teɣzi n 3 tsutin i d-yusan s akin, anagar n kra kan n wayyuren i d-ittusnirmen.

Ayyuren igamanen deg wudus anafuk[ẓreg | ẓreg aɣbalu]

Amdan n wayyuren i d-ittusnirmen deg yal aseggas
  • Aziweɣ: d amtiweg meẓẓiyen yakk deg wudus anafuk, yerna d netta i yudsen yakk ɣer tfukt, maca ur ila ara (ur yesɛa ara) ayyur agaman. Ɣas akken ma tella-d turda deg 1970 s tilin n wayyur yeṭṭafaren aziweɣ, maca sin akin iban-d d akken isefka-nni ttuɣalen ɣer yiwen n ytitri.[1]
  • Tatrit: amtiweg wis sin deg wuggug ɣef tfukt. Ur ila ara ayyur agaman. Ɣas akken ma llant-d timehlin n wannay deg useggas n 1650 i yiwet n tfekka ttɣilen fell-as d akken-it d ayyur yeṭṭafaren tatrit, anda i sessemman Neith. Yettwani 30 n tikkal sɣur imesnallunen alammi d 1770, maca ass mi ur d-telli ara tmeẓrit tamaynut i wayyur-a ass mi i d-tella tukkit n tetrit deg useggas n 1761 d 1769 yella-d usfaṭ d tukksa n turda ayi.
  • Tagnit: amtiweg wis 3 deg wuggug ɣef tfukt. Tettumeggez d amtiweg anamur i meqqren yakk deg wudus anafuk. Dɣa ayyur iga d ayyur agaman amyiwen n tegnit.[tamawt 1]
  • Mezweɣ: d amtiweg wis 4 deg wuggug ɣef tfukt. Mezweɣ ɣures sin n wayyuren, Fobos d Deimos i yettuɣilen fell-asen d akken-iten llan d izunyuren ttwaldayen-d ɣer tmezzit n mezweɣ. Asnirem n wayyuren n mezweɣ yella-d deg useggas n 1877 sɣur umesnallun Asaph Hall. Dɣa timehlin n unagi (unadi) ɣef wayyuren niden d tin ur nesmures ara. Akken i yessers talast tafellayt i twinest n waqqa i kra n wayyur yeṭṭafaren mezweɣ s 90 miter.
Yebter d wayyuren n Galileo.
  • Yebter: d amtiweg wis 5 deg wuggug ɣef tfukt. Ila 67 n wayyuren tettwasentem-d tili-nsen, ihi d Yebter ilan yakk aṭas n wayyuren wid n tmezziyin irekden deg wudus anafuk. Ayyuren ifraranen gar n wayyuren n yebter d wid n Galileo i d-yesnirem Galileo Galilei deg useggas n 1610, dɣa gan d tifekkiwin timezwura i d-ittwafen tezzint ɣef tfekka nniden wala niɣ (men ɣir) tafukt neɣ tagnit. 4 n wayyuren n Galileo ttussesmlen d ayyuren iluganen nutni yakk d tegrawt n wayyuren n yebter Amalthea ameẓyan d umaggag.
  • Awihad: d amtiweg wis 6 deg wuggug ɣef tfukt. Awihad ila 62 n wayyuren igamanen s tmezziyin yettusnetmen, 52 deg-sen ttwafken-asen yismawen. Amur ameqran deg-sen meẓẓiy-it yerna gebren seg yiẓra d wegris, ayen i yennumken tazmert-nsen deg usuɣel n izenzaren n tfukt.
  • Uṛanus: d amtiweg wis 7 deg wudus anafuk. Ila 27 n wayyuren. Ttusemman ɣef yismawen n tugniwin seg imahilen n William Shakespeare d Alexander Pope. Dɣa William Herschel isnarem-d sin n wayyuren imenza (Titania d Oberon) deg useggas n 1787. Sin akin ttusnermen-d sin n wayyuren uzziyen (idewṛanen) (Ariel d Umbriel) deg useggas n 1851 sɣur William Lassell. Ma deg useggas n 1948 Gerrit Pieter Kuiper yufa-d ayyur n Miranda, sin akin ttwasnirmen-d wayyuren niden i d-yegran seld n useggas n 1985 ama s yinig n Voyager 2 neɣ s tallelt n imsaddasen n tegnit.
  • Niptun: niptun d amtiweg wis 8 deg wuggug ɣef tfukt, ila 14 n wayyuren yettwassnen, ayyur ameqran yakk deg-sen d Triton itezzin s tenmegla n tnila n tuzzya n Niptun. Isnarem-it-id William Lassell deg wass n 10 tuber 1846.
  • Plutu: plutu d amtiweg agezlan ila 5 n wayyuren, ameqran yakk deg-sen d Charon i d-ittusnirmen deg wass n 22 yunyu 1978.
  • Dysnomia: d ayyur n umtiweg agezlan Eris. Isnarem-it-id Mike Brown d usanay n Keck.
  • Ayyuren n Haumea: sin n wayyuren isem-it-sen Namaka d Hi'iaka.
  • ayyur n Makemake: deg wass n 26 yebrir 2016, ass mi yella umsaddas n Hubble yesselkan anagraw anafuk, yuney-d ayyur meẓẓiyen d amallas itezzi ɣef umtiweg awezlan Makemake. Azamul n wayyur ayi S/2015. Yettusemma s MK 2.

Aɣawas[ẓreg | ẓreg aɣbalu]

Aɣawas - Amdan n wayyuren igamanen deg wudus anafuk
Amtiweg Aziweɣ Tatrit Tagnit Mezweɣ Yebter Awihad Uṛanus Niptun
Amdan n wayyuren 0 0 1 2 67 62 27 14
Amtiweg agezlan Siris Plutu Haumea Makemake Eris
Amdan n wayyuren 0 5 2 1 1

Tamuɣli tamatut[ẓreg | ẓreg aɣbalu]

Asgenses s twenɣa i tkuriwin timassaɣin i wayyuren uzziyen n wudus anafuk

Aɣawas uzzi i tkuriwin n wayyuren n wudus anafuk.

Ẓeṛ daɣen[ẓreg | ẓreg aɣbalu]

  1. Mercury's Moon. "Hypothetical Planets". Paul Schlyter. 2009. Archived 2017-07-15 at the Wayback Machine


Tuccḍa n temsisɣelt: Des balises <ref> existent pour un groupe nommé « tamawt », mais aucune balise <references group="tamawt"/> correspondante n’a été trouvée