Tagnit (Amtiweg)

Si Wikipedia, tasanayt tilellit.
Tagnit
Annay
Amaccaq ɣer tegnit 0 km
Itezzi ɣef Iṭij
Yettusemma ɣef akal, terre (fr) Suqel d boule (fr) Suqel
Timezzit
Aceffalu 151 930 000 km
1,00000261 AU
1,01671388 AU
Afafuk 147 095 000 km
Agellus azen-gejdan n tmezzit 1 AU
149 598 023 km
Annfal amezzay 0,016710219
Tallit tamezzayt 365,256363004 ass
Vitesse orbitale (fr) Suqel 107 200 km/h
Aẓalay anemmas 358,617 °
Annuz amezzay 7,155 °
1,57869 °
Addud n tyersi tamalayt 348,73936 °
Afakul n ufafuk 114,20783 °
Tasengama
Aqqaṛ 6 378,137 km
Akdu 12 742 km
Tamezza 40 075 km d 24 901 miles
Tigni 0,0033528
Tajumma 510 064 472 km²
Ableɣ 1 083 210 000 000 km³
Takura 5 972,37 Yg
Taneẓẓi 5 514 kg/m³
Taẓɣelt tasemdayt 15 °C (atmosphère terrestre (fr) Suqel)
Asafet (Albidu) 0,434
0,306
Azemz n ubeddi d unulfu 4 540 million years BCE

Tagnit neɣ Akal (azamul-is: 🜨) d amtiweg wis 3 deg wuggug ɣef tafukt (iṭij) deg unagraw anafuk (seld n uziweɣ d tetrit), akken i tga seg yimtiwgen inamuren meqqren yakk d amtiweg ameqqran wis 5 deg unagraw anafuk[1] seg wekdu-ines d takura-ines d tneẓẓi-ines, akken i yettwassen umtiweg-a s Wakal yakk d Umaḍal.

Tagnit d tamezduɣt i waṭas n telmas n imuddiren am wemdan d iɣersiwen anda i tga d adeg amyiwen deg usedday yettwassnen s tilin n tudert deg-s, tennulfa-d send(uqbel) n 4,54 n imelyaṛen n iseggasen,[2][3]Maca tudert deg tegnit tban-d deg umelyaṛ n iseggasen-a ineggura. Seg yimar-mni, tignudert tegla-d s ubeddel deg tignut tinegnit d tfadiwin deg-s, ayen yeǧǧan imuddiren yettidiren s weksijin ad nnernin w ad temmag tissi n wuẓun ixeddmen yakk d yiger adekran n tegnit i twaffra n izenzaren ibumzelgen (yeṭṭurrayen)

Tiskanin tisengamin n tegnit d tmezzit tasengamt timezgit deg wanda i tetezzi ɣef tfukt ǧǧant tudert ad tenfufed w ad tesmed (ad tkemmel) deg-s alammi d ass-a, Akken i ttɣilen imusnawen d akken ad ternu ad tesmed i 1,2 n imelyaṛen n iseggasen niden. Sin akin tafat n tfukt yettnernin ad tečč w ad tfakk tignudert-is acku taẓɣelt n tfukt ad tali deg yimal w ad ternu ad timɣuṛ alamma tuɣal d acafcal azeggaɣ w ad yiweṭ wekdu-ines alamma d tmezzit n tegnit
Ttidiren ugar n 7,7 n imelyaṛen n yimdanen deg tegnit[4] Tiɣbula n tegnit yemgaraden xeddment i wakken ad ǧǧen tilin n teɣreft meqqren n yimdanen ibeṭṭun amadal gugar-asen, imdanen-a ẓẓunin (ferqen) ɣef 200 n tmura timzirgin. Akken ig snefli wemdan aṭas n tmettiyin d tɣermawin d yedlisen yemgaraden

Asileɣ n tegnit d tsuddest-is[ẓreg | ẓreg aɣbalu]

Tagnit tettumeggez d amtiweg anamur, ayen yennumken d akken tga d tafekka n weẓru, mači d acafcal n ugaz meqqren am Yebter. Akken i tettumeggez daɣen d amtiweg meqqren yakk deg tegrawt n yimtiwgen inamuren yellan deg wudus anafuk ama deg tkura neɣ deg ubleɣ. S tmerniwt ɣer wannect-a yakk, Tagnit yemgarad ɣef yimtiwgen inamuren niden deg teflel n weswir n tneẓẓi yakk d teldayt deg tjumma-ines yakk d yiger adekran ussis yakk d tuzzya tarurdant.[5] war tutut d akken tagnit tga d amtiweg amyiwen deg wanda illant tiflin titktuniyin turmidin

Talɣa n tegnit[ẓreg | ẓreg aɣbalu]

Talɣa n tegnit d tin yudsen nezzeh ɣer telɣa takernebnayt timlebbeṭ, acku tga d tafekka timlebbeṭ deg snat n tzeglin n ugafa d unẓul yerna d amezderdam deg usebges.[6] Azderdem-a igellu-d s tuzzya n tegnit akken i d-yettilin d asrag (ssebba) d akken akdu n tegnit deg usebges yugar akdu-ines deg tzeglin s wazal n 43 km.[7] akken i d-ittili isig n wekdu n tfekka tamezzayt amniran s wazal n 12,742 km, ayen yegdan 40,000 km/TT amda yiwen n umiter yella yegda 1/10.000.000 seg umaccaq i d-izgan seg usebges alamma d tizgelt n ugafa s tukkit seg temdint n Paris.[8]

Aserwes gar n ubleɣ n imtiwgen igensayen (seg tama tazelmaṭ ɣer tayeffust): Aziweɣ, Tatrit, Tagnit, Mezweɣ.

Yessefk ad yettwabdar d akken asgertel adigan yemgarad ɣef talɣa ayi timezzit taneblalt, ɣas akken imgaraden-a d wid fsusen deg tɣult takemdalit, anda isig n ucali n tegnit ɣur-s amur seg 584, neɣ 0.17% n tfekka tamezzayt tamnirant, dɣa tga d afimidi yellan s ddaw n 0,22% seg ufimidi n ucali yettilin gar n tuzziwin n ubilyardu.[9] Isigen imeqranen idiganen n ucali d wenfal deg tjumma taneẓrut n tegnit ttwagensen deg wudrar n Everest yeflalen s wazal n 8,848 m sufel n tjumma n yilel yakk deg weɣzu n Mariana yudren s wazal n 10,911 m s ddaw n tjumma n yilel. Yirna s usrag n uzderdem n tiṭṭ n tfukt deg usebges, Adrar n Chimborazo yellan di tmurt n Ecuador yettumeggez d azag yaggugen yakk ɣef wammas n tegnit.

Tafekwit n Clarke i yuksiden i d-ssegbaren tiferkit tinegnit
Uddis Taftart Tasuddest
Silika SiO2 59.71 %
Alumin Al2O3 15.41 %
Alus CaO 4.90 %
Magnisium MgO 4.36 %
Uksid n sudium Na2O 3.55 %
Uksid wuzzal II FeO 3.52 %
Uksid n uputasium K2O 2.80 %
Uksid wuzzal III Fe2O3 2.63 %
Aman H2O 1.52 %
Asinuksid n utitanium TiO2 0.60 %
Asmuksid n ufusfuṛ P2O5 0.22 %
Uɣrid 99.22 %

Asileɣ akruran n tegnit[ẓreg | ẓreg aɣbalu]

Takura n tegnit tuzen azal n 5.98×1024 kg, amur ameqran deg-s igber wuzzal (32.1%) d weksijin (30,1%) d Silikun (15,1%) d umegnisium (13,9%) d ukebri (2,9%) d unikel (1,8%) d ukalsium (1,5%) d walimenium (1,4%). Ma d ayen i d-igran (1,2%) gan d tismektiwen drusen seg yiferdisen niden. Deg wakud anda iferdisen iẓayanen ttwaleddyen (ttwajbaden) ɣer wammas, iferdisen ifsusen ttagugen ɣef wammas.
Kra n imusnawen ttɣilen d akken uzzal iga d asger agejdan i uzadur n tegnit, anda afimidi-ines yettawaṭ ɣer 88,8% yakk d kra n tesmektiwin n unikel (5,8%) yakk d ukebri (4,5%) d ddaw n 1% n iferdisen niden.

Amusnaw n tekrura Frank Wigglesworth Clark yessegza-d d akken ugar n 47% n tiferkit tinegnit tegber seg weksijin. Ma d isegra ineẓruyen s wacu i tegber tferkit yakk igan d imezdiyen s tuget ttumeggzen d uksiden, ma yella d akluṛ, d afluṛ yekk d ukebri ttumeggzen d iferdisen ixataren, Dɣa tasmekta tuɣridt deg-s deg yal azṛu tesgensis-d ddaw n 1% s waṭas. Anecta yedda deg-s uksiden igejdanen ɣef usiliku d waluminya d uksiden n wuzzal d walus d umagnisium d uputasium d suda

  1. Empty citation (help)
  2. Empty citation (help)
  3. Empty citation (help)
  4. Empty citation (help)
  5. Empty citation (help)
  6. Empty citation (help)
  7. Empty citation (help)
  8. Empty citation (help)
  9. Empty citation (help)