Taluksemburgit

Taluksemburgit
	Lëtzebuergesch
At tutlayt tayemmat	tutlayt tayemmat: 391 200 (2012); tutlayt tis snat: 79 000 (2016); tutlayt tayemmat: 303 000 (2012); tutlayt tis snat: 79 000 (2016)
Tawacult n tutlayin	Tutlayin tiwenduṛupiyin; langues germaniques (fr) ; Tutlayin tiǧermanin tiɣerbiyin; haut allemand (fr) ; moyen allemand (fr) ; moyen-allemand occidental (fr) ; moyen francique (fr) ; francique mosellan (fr) ; franconien mosellan occidental (fr) ; Taluksemburgit; ; ; ; ; ; ; ; ; ;
Agaraw n tira	Agemmay alatini
Ingalen n tutlayt
ISO 639-1	lb
ISO 639-2	ltz
ISO 639-3	ltz
Glottolog	luxe1244
Wikipedia	lb

Tutlayt taluksemburgit d nettat ay d tutlayt taɣelnawt n Luxembourg seg wass n 24 Fur'ar' 1984, yernu ttmeslayen-tt di tmiwa merr'a n tmurt-agi tamecṭuḥt am wakken ay tt-ttmeslayen di tmiwa n Fransa akk d Biljik ay iqerben ɣer Luxembourg.

Taluksemburgit tefruri-d si tutlayt tajirmanit di lqern wis 4 n Sidna Aisa (germanique, d tutlayt taqburt n Lalman i seg ay d-tefruri ula d talmanit), tutlayt n Luxembourg tuɣal isker ay temgerrad (temxallaf) ɣef tutlayt-nni tajaddiwt ay tt-id-yefkan, alammi ay tuɣal ass-a, aṭas n Walmaniyen ur fessus ara fell-asen ad tt-fehmen ma yella slan-as. Win yettmeslayen talmanit yezmer ad yeɛqel awal-a neɣ awal-adi, neɣ yezmer ad yefhem amek tebna kra n tefyirt (phrase) s tluksemburgit -akken ay yezmer Walmani n kra n tama "ad yefhem" tantala (dialecte) talmanit n kra n tama nniḍen- d acu kan, tikwal win yettmeslayen talmanit tikwal iweḥḥel-d d kra n wawalen akk d tefyirin ur nelli d tijirmaniyin yernu sseqdacen-tent di tluksemburgit, dɣa d anect-nni ay sen-yesseɛraqen ad fehmen tutlayt-a akken ilaq lḥal, ala kan ma lemden-tt si swadda.

Acḥal ay tt-yettmeslayen

Di Luxembourg, tutlayt-a d nettat ay ttmeslayen qrib akk imezdaɣen n tmurt, dɣa tesɛa din azal n 290.000 n yemsiwlen (locuteurs). D acu kan, llan diɣ di Luxembourg wazal n 110.000 n yiberr'aniyen ay izedɣen yernu qeddcen di tmurt-a yernu yal ass keccmen-d wazal n 65.000 n yemdanen nniḍen si Fr'ansa akk d Biljik akken ad qedcen di Luxembourg yernu tuget meqqren deg-sen ur ttmeslayen taluksemburgit, ur tt-fehhmen, d acu kan, anabaḍ n Luxembourg yesselmad tutlayt-a ama i yimeqqranen ay izedɣen di tmurt-a neɣ i warraw n wigi asmi ara kecmen s aɣerbaz aɣelnaw. Di Fr'ansa, anda ay ttmeslayen taluksemburgit di tmiwa n Thionville akk d Diddenuewen, di Lorraine, xas ma yella ulac addun (recensement) ɣef wacḥal ay tt-yettmeslayen ad ilin wazal n 30 neɣ n 40.000 n yemdanen ay tt-yesseqdacen di tmiwa-ya. Ma di Biljik, anda ay ttmeslayen taluksemburgit di tama n Arlon neɣ Areler Land, ad ilin wazal n 25.000 n yemdanen ay tt-yessnen.

Tagnit n tluksemburgit deg yisuḍaf (leqwanin)

Di Luxembourg, xas ma yella taluksemburgit tesɛa amkan n tutlayt taɣelnawt, anabaḍ n Luxembourg d tafr'ensist kan ay yesseqdac di tira n yisuḍaf (leqwanin), d acu kan, anect-a ur d as-yekkis ara i tluksemburgit ad tettuseqdac deg yinurar merr'a yerzan tadbelt (administration) akk d teɣdemt (justice), yernu iqeddacen ay iqeddcen deg yinurar-agi tewwi-d fell-asen merr'a ad issinen ad ɣren u ad arun u ad mmeslayen taluksemburgit. Ma di Biljik, yessebded-d Useqqamu n Tmetti Tafr'ensiswalt n Biljik (Conseil de la Communauté Francophone) yiwen n usaḍuf di 1990 i lmend n weḥraz akk d wesnerni n tutlayin tiẓiyanin (régionales), dɣa seg yimir-n ay d-sbedden Aseqqamu n Tutlayin Tiẓiyanin akken ad d-yelhu d wuguren merr'a yeqqnen ɣer tutlayin-a, yernu taluksemburgit d yiwet si tutlayin i yes d-yelha useqqamu-yagi. Ma di Fr'ansa, ulac akk d acu n uẓayer (statut) ay tesɛa tutlayt taluksemburgit.

Asselmed-ines

Di Luxembourg, d taluksemburgit ay d tutlayt n usselmed deg yelmaten n yigerdan (jardins ḍenfants), ma deg uɣerbaz amenzu, xas ma yella aḥric meqqren seg uselmed yettili-d s talmanit, ttilint diɣ kra n tnegwa (matières) ay sselmanden s tluksemburgit. Di tesnawit (lycée), iḥebbes welmad n tluksemburgit yernu tutlayt-a tettuseqdac kan di kra n temsirin tisensanin (cours pratiques). Ma di tesdawit, taluksemburgit ur tettuselmad, ur tettuseqdac d tutlayt n usselmed, ala kan deg wannanen (stages) n wid ara yuɣalen d iselmaden deg yelmaten n yigerdan neɣ deg yiɣerbazen imenza neɣ diɣ wid yeqqaren ɣef tsekla taluksemburgit. Yuɣ lḥal, taluksemburgit sselmaden-tt diɣ i yimeqqranen, ama i yiqeddacen iberr'aniyen akk d i yiminigen neɣ i yiqeddacen iluskemburgiyen ay ixuṣṣen di tutlayt-a. Di tmurt n Biljik, tutlayt tamenṣabt n usselmed d tafr'ensist, d acu kan, aṭas seg wid yettmeslayen taluksemburgit di tmurt-a a yessuturen ad tekcem tutlayt-nsen s aɣerbaz, yernu deg yiwen n welma n yigerdan n tama-ya, atni a ttaɛraḍen yiwen n wahil (programme) n usselmed s tutlayt taluksemburgit. Aṭas n yimeqqranen ibiljikiyen ara yettnadin diɣ ad lemden taluksemburgit, ladɣa wid ara iqeddcen di Luxembourg, d acu kan, asselmed-nsen yettemlili-d uguren imi tikwal d iselmaden ay d-ilehhun yid-sen d wid ur neẓwir ara aṭas di tluksemburgit. Ma di Fr'ansa, tutlayt taluksemburgit qrib tɣab akk seg wahilen n usselmed n tmiwa i deg ay tt-ttmeslayen. Tutlayt-a sselmaden-tt kan deg yiwen n uɣerbaz alemmas yernu s tin kan n tarmit (expérimentalement), yernu imḍebbren n yiɣerbazen n tmiwa-ya fkan ugar n wazal i uselmed n talmanit. D acu kan, simmal ara ttnernin yimeqqranen ara ilemmden taluksemburgit ula di Fr'ansa, imi aṭas deg wigi d wid diɣ ay ixeddmen di Luxembourg (azal n 31.000 n yemdanen di 1997).

Taluksemburgit deg yimediaten*

(*)médias

Di Luxembourg, tella yiwet n terga taɣelnawt, RTL Letzebuerg, tettmeslay ala kan s tluksemburgit, tesskan-d ahilen yemgerraden (ir'upur'ṭajen, tisgilin, isallen, atg.) yernu tesɛa tasɣent (ddur') s wazal-is deg wesnerni n tutlayt taluksemburgit ama di tmurt-a, ama berr'a i tlisa, imi ay nezmer ad naf tagra-yagi ula deg ugensa (satellite). Llant diɣ tregwa n rr'adyu ay yettmeslayen s kra ara yekk wass s tluksemburgit. Xas ma yella amur meqqren seg yeɣmisen s talmanit ay d-iteffeɣ yernu ulac iɣmisen n tluksemburgit ay d-iteffɣen yal ass neɣ yal ddur't, iɣmisen n tutlayt talmanit akk d tefr'ensist sseddayen-d imagraden s tluksemburgit. D acu kan, llant diɣ kra n tesɣunin ay d-iteffɣen ala kan s tluksemburgit yernu sya ɣer da ad d-yeffeɣ diɣ wedlis amaynut s tutlayt-a.

Taluksemburgit d tutlayt mecṭuḥen s waṭas ger n tutlayin ay s-d-yezzin, d acu kan, tessaweḍ ad d-tekkes amkan-is di tdamsa (économie) imi ass-a, aṭas n yiberr'aniyen ara tt-ilemmden, yernu attan a tneǧǧer' abrid-is cwiṭ, cwiṭ akken ula d nettat ad tuɣal d tutlayt n yedles, am tutlayin nniḍen.

Tamselyut

imedyazen Sɣur Omar MOUFFOK

↑ Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, eds. (2017). "Taluksemburgit". Glottolog 3.0. Jena, Germany: Max Planck Institute for the Science of Human History.

[Glottolog-1] Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, eds. (2017). "Taluksemburgit". Glottolog 3.0. Jena, Germany: Max Planck Institute for the Science of Human History.

[1]