Tafelsaft

Si Wikipedia, tasanayt tilellit.
Auguste Rodin, Le Penseur, 1880-82 : amdan yettxemmimen.

Awal tafelseft yusa-d si tegrigit phylosophia φιλοσοφία philosophía yesɛan anamek “tayri n tussna” neɣ “tayri n tmussni”. Awal “tadyaliktit” (dialektikê, s tegrigit) d aḥric deg tfelseft i yellan seg zzman aqdim ; tin ɣur-s, wwin-d fell-as awal yimussnawen imeqqranen n umaḍal, am Socrate, Platon, Hegel, Marx, atg. Sqedcen awal-a “tadyaliktit”, ɣas akken yal yiwen seg-sen yefka-yas anamek amaynut.

Ɣas akken ulac wi d-yuran kra n udlis s tmaziɣt (s umata) ɣef tfelseft s umata, neɣ ɣef tedyaliktit, cukkeɣ timetti taqbaylit tla taktiwin tigejdanin i yellan deg tedyaliktit. Deg teqbaylit, awal “tamussni” yesɛa aṭas n yinumak.

1. Anamek n “Kkseɣ tamussni d X”, meḥsub : “Ssneɣ-t” ;

2. Maca “tamussni” i d-yefkan awl-nniḍen “amussnaw” d ayen-nniḍen. Deg unamek wis sin, “tamussni” d agraw n taktiwin, n wazalen, …deg tmetti n Leqbayel. Yusef Uqasi yenna-d deg wawal-is “uma sriɣ-as i tmussni i yi-d-trennu d aɣilif” Anamek n “tmussni” da, mačči d axaleḍ neɣ aɛacer n yimdanen, d ameyyez ɣef tlufa yerzan imdanen akked trebbaɛ n yimdanen. Tin ɣur-s, Lmulud at Mɛemmer deg tezwert n udlis-s Isefra iqdimen n Tmurt n Leqbayel, yessegza-d d acu i d “tamussni”.

Tamiḍrant-a (acku mačči d awal kan) tettmeslay-d ɣef tmeṭṭi taqbaylit taqburt akked wazalen-is (valeurs) ; tettawi-d awal ɣef wamek tebna tmetti, seg tama n uxemmem akked umeyyez. Yenna-d dakken llan 3 n lesnaf n yirgazen i yuɣen 3 n yiswiren yembabben wa nnig wayeḍ ; seg uksar d asawen, ad naf :

1. argaz lɛali ;

2. Argaz ;

3. Amussnaw.

–Argaz lɛali (am tmeṭṭut lɛali) d win yessnen d acu ara d-yini di yal tagnit, i yessnen d acu ara yeg di yal tagnit. Ayen akken ara d-yini (tini), ayen akken ara yeg (teg) d timsirin i lemmden yimdanen deg tmetti ; wa yesselmad-it i wa. Axemmem deg-s ulac, neɣ yuqa.

–Argaz (wissen ma tella Tmeṭṭut) : Argaz, mačči d argaz lɛali kan ; d argaz lɛali ternuḍ-as kra-nniḍen. Argaz yessen akkit ayen yessen urgaz lɛali, maca yesɛa ayen-nniḍen, yesɛa nnif. Nnif, s unamek-is lqayen, mačči d anzaren ; d asnulfu n wawal ur yezmir ara urgaz lɛali ad d-it-yini ; d aqabel s wudem amaynut n tegnit i wumi ur yezmir ara urgaz lɛali. Ihi Argaz d win yettxemmimen, yettmeyyizen i tegnatin timaynutin, rnu yessen d acu ara d-yini, neɣ d acu ara yeg deg tegnatin-a ur d-neḍri werǧin.

–Amussnaw yufrar ɣef Argaz, acku tawuri-ines deg tmetti d axemmem, d ameyyez, d asnulfu n wawal amaynut, n taktiwin akked tikliwin timaynutin. Amussnaw d “bab n tmussni” ; tamussni n umussnaw hrawet, lqayet. Yessen akkit ayen ssnen medden, am wayen yerzan aḥric n tfellaḥt (imi Leqbayel d ifellaḥen), ayen yerzan tignewt, ayen yerzan awatay (caledrier), ayen yerzan taɛrfit (droit coutumier), maca ayen yessen ugar n wiyaḍ d aḥeddad n wawal ; “aḥedded n wawal” mačči afyit neɣ d asefru. Deg wawal n “bab n tmussni” ad tafeḍ tamsirt ɣef tikli di tmetti, ad tafeḍ tifrat i wugur, ad tafeḍ rray ara yaɣ umdan, …

Ihi mi ara negzi anamek i (d)as-fkan yimawlan-nneɣ i wawal “tamussni”, ad naf ur yemgarad ara d wawal n tegrigit philosophia “une discipline existant depuis l’Antiquité et développant un questionnement et une réflexion sur le monde et l’existence humaine. Considérée comme une science humaine, elle propose des théories et construit des concepts pour éclaircir des problèmes relatifs à la nature, à la culture, à la science, à la morale, à la politique ou encore au sujet humain, à son langage et à ses valeurs. », Wikipedia (http://fr.wikipedia.org/wiki/Portai[permanent dead link]...)

Nesḥassef aṭas imi ur urin ara lejdud-nneɣ ɣef tmussni, wala ɣef wayen-nniḍen. Maca deg wayen i d-qqaren, deg wayen ttgen yal ass, deg wayen ttxemmimen, ulac ccekk, tella deg-s tmussni, riɣ ad d-iniɣ tifeslseft. Imassanen Ifransisen izerwen timetti n Leqbayel, yecban Hanoteau & Letourneux, neɣ P. Bourdieu seknen-d tafelsuft-a. Ɣef lebni n tmetti n tmurt n Leqbaye(n zik), ad naf tezga tebded ɣef snat n « tɣawsiwin » yettidiren akken (lwaḥid) maca zgant mgaradent, ttemnamarent ; seg iweksar d asawen, ad d-nebder : axxam (lḥara) n wadda/axxam (lḥara) ufella ; deg yiwet n taddart, ad naf taxlijt n wadda/taxlijt ufella ; deg yiwen n lɛerc, ad naf, di tegti, sin n yimuren yemgaraden ; nnig lɛerc, ad naf taqbilt neɣ ssef, yeqqim-d deg wawal, deg umezruy : ssef n wadda/ssef ufella. Aya yella deg tallit uqbel ad taɣ Fransa tamurt-nneɣ.

Qqimen-d daɣen wawalen-nniḍen yerzan tuddsa tanmettit (organisation sociale) : tamurt n wadda/Tamurt ufella (1). Sin n wawalen i tessettu Fransa i Leqbayel n wass-a d wid n yiḍelli, armi uɣalen seqdacen tura kra n wawalen ur nesɛi akkit assaɣ d yidles-nneɣ : “Grande Kabylie” “Petite Kabylie”(2).

Ma nger tamawt, ad naf, tamezwarut, awalen-a “wadda” akked “ufella” ur rzin ara laɛli n wadeg, acku lemmer d aya tili “tamurt n Ǧerǧer” ur (d)semman ara tamurt n wadda (!). Aredqal ad d-nuɣal ɣer usegzi neɣ asnimek n wawalen (adda akked afella).

Tin ɣur-s, ma nra ad neɣz nezzeh deg temsalt-a, ad naf daɣen ssenf-nniḍen n “tɣawsiwin” (yettidiren lwaḥid, maca ttemnamarent ssbeḥ meddi). Tiɣawsiwin-a d IRGAZEN akked TLAWIN. Aya yessegzi-ti-d mliḥ Pierre Bourdieu deg yidlisen-is. Snat n trebbaɛ-a n yimdanen i yettidiren lwaḥid deg deg yiwen n wadeg, i yettmeslayen yiwet n tmeslayt, i yesɛan yiwen n yidles, di tilawt, ttemnamarent, mgaradent am yigenni akked lqaɛa. Ihi d sin n « yimaḍalen » yemxalafen. Da daɣen amgired yellan gar sin n « yimaḍalen »-a lqay nezzeh : ur mgaradent ara kan deg wayen i (d)-asen-yefka ugama, mgaradent ula deg rray, deg taktiwin akked tmuɣliwin, deg tikli di tmetti, deg yiḥulfan, deg yizerfan, deg waɣanen, atg. Maca ... Maca d aya i d iswi n tedyaliktit : d askasi ɣef temsalt-a n « snat n tɣawsiwin yettemnamaren », ɣas akken lwaḥid i ttidirent, meḥsub tezdi-tent tmetti d wayen i tla tmetti : tutlayt, idles, … Am waken i d-nniɣ iwsawen, aṭas n yimussnawen i yesqedcen tadyalikt, gar-asen Socrate, Platon, Aristote, Hegel, Marx, … D acu kan yal wa acu n unamek i (d)as-yefka : “snat n tɣawsiwin-nni” yettemnamaren ur ɛdilent ara, yal amussnaw acu iɣef yessebded awal-is. “Chez Platon, la dialectique est ainsi une science ou un genre de connaissance6 qui repose sur la confrontation de plusieurs positions de manière à dépasser l’opinion (doxa) en vue de parvenir à un véritable savoir (ou à la vérité). Il s’agit donc d’un moyen de s’élever du monde des apparences (ou du "sensible") vers la connaissance intellectuelle (ou "l’intelligible"), jusqu’aux concepts les plus généraux, jusqu’aux principes premiers (voir La République, livres VI et VII). », in http://fr.wikipedia.org/wiki/Dialec[permanent dead link]...

Ɣur Karl Marx, anelmad n Hegel, snat n tɣawsiwin-a d « les classes sociales », meḥsub « la bourgeoisie » « la prolétariat ». D amennuɣ gar « les classes » i d amseddu (moteur) agensas n tmetti.

Tadyaliktit d tarrayt n umeslay, n uẓeɣẓen (raisonnement) gar sin n yimdanen (neɣ : snat trebbaɛ) ; s umata deg-s 3 n tizza : 1. Tiẓriⵔⵉ (ⵜthèse) ; 2. Tamegliẓri (antithèse) ; 3. Tasemlilt (synthèse). Ad d-yefk yiwen tiẓri (rray neɣ tamuɣli), ad yekker wis 2 ad as-d-yerr, ad d-yefk tanemgliẓri (tamuɣli tis 2 ara ixalfen tamuɣli tamezwarut). S umeslay, s uẓeɣẓen, s usqerdec ad uɣalen ad msefhamen, ad mwafaqen, taggara ad siwḍen ad d-teɣli talwit, ad as-d-afen tifrat ; d tifrat-a, yiwen n wass ad tuɣal d tasemlilt (synthèse). Asmi ara iɛeddi wi iɛeddan, tasemlilt-nni ad tuɣal d “la these-nniḍen”, atg.

Tiẓri[ẓreg | ẓreg aɣbalu]

Tura ad d-nuɣal-d ɣer tmetti taqbaylit, ad nwali acu n « tɣawsiwin-a yettemnamaren». Wwiɣ-d yagi awal ɣef tuddsa tanmettit n Tmurt n Leqbayel, seg uxxam alamma d ssef neɣ, ugar, alamma d sin n yimuren n Tmurt (tamurt ufella tamurt n wadda). Rniɣ nniɣ-d belli afella (w)adda ur yerzi ara laɛli neɣ lqedd n tɣawsiwin , riɣ ad d-iniɣ mi ara d-yini yiwen Tamurt n wadda Tamurt ufella, aya ur yerzi ara “l’altitude” (laɛḷi n wadeg), lemmer akken tili d Tamurt n Ǧerǧer iwumi semman “Tamurt ufella”. D acu i d-ttnamaken ihi wawalen afella adda ?

Turda-inu, nekki, awalen-a qqnen s amezruy, ɣer lasel akked rray/udabu. D win yuɣen d amezwaru kra n wadeg i yettaɣen tama ufella ; dɣa win i d-yerzan mbeɛd amezwaru, yettaɣ tama n wadda, acku ma ur t-yeqbil ara umezwaru-nni, ma ur yeqbil ara ad yezdeɣ ɣer tama-s, ur yettili ara. Tin ɣur-s, win i d-yezwaren s amkan yettusemma d anesli (kter n wis 2), acku d bab n wakal , d bab n lasel ; ihi ma yella d netta i d bab n wakal, yettusemma daɣen d bab n rray, meḥsub d bab udabu. Aya yettili deg uɣawas n tiẓri (en théorie), deg tilawt yezmer ad yili wayen-nniḍen.

Iban-awen lḥal, win yuɣen adabu d netta d bab n rray, d netta i d-yessebdaden leqwanen, i ten-yesselḥuyen… Daymi i ttnaɣen medden ɣef udabu, i ttmettaten fell-as. Dɣa tawuri n yimussnawen-nneɣ n zik d ferru n wuguren i d-yettilin gar “tɣawsiwin-a” (ixxamen, iderma, tudrin, leɛrac, …) s wawal ; ma yella ur tt-yefri ara wawal, ad tt-id-yekcem udebbuz.

Mmeslayeɣ-d daɣen ɣef yIRGAZEN akked TLAWIN, nniɣ-d d sin n “yimaḍalen” yemgaraden am yigenni d lqaɛa. Da daɣen d tarbaɛt tamezwarut (IRGAZEN) i yernan tis snat (TILAWIN). Ma neḍfer tadyaliktit-nneɣ, ad d-nini: irgazen uɣen tama ufella, tilawin ṭṭfent tama n wadda.

Tamegliẓri

Init-d kra kunwi d kunemti …neɣ kunemti akked kunwi