Tirlandit

Si Wikipedia, tasanayt tilellit.
Tirlandit
An Ghaeilge — Gaeilge
At tutlayt tayemmat
tutlayt tayemmat: 276 310 (2012)
tutlayt tis snat: 1 030 000 (2012)
tutlayt tayemmat: 141 000 (2019)
Agemmay alatini, ogam (fr) Suqel d écriture gaélique (fr) Suqel
Ingalen n tutlayt
ISO 639-1 ga
ISO 639-2 gle
ISO 639-3 gle
Glottolog iris1253[1]
Wikipedia ga

Tirlandit neɣ tagaelit (Gaeilge [ˈɡeːlʲɟə] Gaylxa s Tirlandit), d nettat ay d tutlayt taneṣlit n qrib merra imezdaɣen n tegzirt n Irland, xas ma yella ala kan 26 % n Yirlandiyen ara tt-yettmeslayen mliḥ ass-a. Anabaḍ n Irland yerr-tt d nettat ay d tutlayt tunṣibt (officielle), maca xas yebɣa tirlandit ad tuɣal d nettat ay d tutlayt tawḥidt i yes ara tleḥḥu tmurt sya ar sdat, mazal taglizit tesɛa azal meqqren aṭas, ama ɣur wegdud Irlandi ay tt-yettmeslayen kull ass, ama ɣur n udabu n tmurt-agi.

Tamurt-is[ẓreg | ẓreg aɣbalu]

Irland d yiwet si tegzirin timeqqranin akk deg umaḍal, imi ay tesɛa 84.000 km2 (n yikilumitren imkuẓen). D acu kan, xas agdud aneṣli n tegzirt-a yiwen-ines, Irland tebḍa ass-a ɣef sin yeḥricen : Irland n Ugafa, ay teḥkem Tagelda Tedduklen akk d Tegduda n Irland, ay yewwin azarug-nnes di 1921, u tesɛa ass-a 70.000 km2 yernu zedɣen-tt 3.700.000 n yimezdaɣen. Maca seg wasmi ay d-tlul tegduda tirlandit (yewwin aḥric meqqren si tegzirt), ara ssuturen Yirlandiyen n ugafa ad teffeɣ Briṭanya Tameqqrant seg wakal-nsen u ad ttwaqqnen ula d nitni ɣer Irland tilellit.

Tawacult-is[ẓreg | ẓreg aɣbalu]

Tirlandit d yiwet si tutlayin tiqburin akk di Turuft (Europe) u tekcem di terbaɛt n tutlayin tiseltin (celtiques) ay yellan d aḥric si twacult n tutlayin tihendurufiyin (indo-européennes). Dɣa xas ma yella tirlandit d tutlayt tahendurufit am teglizit neɣ tafrensist, ur tent-čuba ara aṭas, wanag čuba tutlayin ugar tutlayin tiseltin ay tt-iqerben, am Tikusit (écossais), Tamankst (ay ttmeslayen di Tegzirt n Man), Tagalit (gallois/welsh) akk d tebriṭunit (breton) ay ttmeslayen di tama n Bretagne, di Fransa.

Timiwa n Gaeltacht[ẓreg | ẓreg aɣbalu]

D timiwa i deg d-mazal medden ttmeslayen mliḥ tirlandit yernu d tin ay d tutlayt-nsen tamezwarut di tudert-nsen n kullas. Tuget deg yemḍiqen n Gaeltacht uzgan-d deg Wetram (lɣerb) n Irland akk d kra n tegzirin tutrimin. Aḥric meqqren seg yikuntiyen (comtés) n Donegal, Mayo, Galway, Kerry akk d Cork kecmen di tmiwa n Gaeltacht yernu azal n 80.000 n yemdanen ara yilin zedɣen di tmiwa-ya. Tuget deg yimezdaɣen-agi ttidiren s tfellaḥt neɣ s tkessawt, yernu aṭas n wansayen (traditions) irlandiyen iqburen ay d-mazal ddren ɣur-sen am uẓawan amensay (musique traditionnelle) akk d tutlayt tirlandit taqburt.

Timiwa n Gaeltacht sɛan ddur' meqqren aṭas deg wesnerni n tutlayt tirlandit di Irland. Akken ad yesnerni udabu timiwa-yagi u ad tent-yerr leɛɛbent ddur' di tdamsa n tmurt, yesbedd-d tanegga n Udaras na Gaeltachta. Tanegga-yagi tettekkay deg wesnerni n tme! r rayt (tourisme) tadelsant di tmiwa n Gaeltacht, dɣa aṭas n medden ay d-irezzun ɣef tmiwa-ya akken ad issinen tutlayt d wansayen ineṣliyen irlandiyen, am wakken diɣ ara ẓren ccbaḥa n tmurt-agi, d ayen d-issekcamen idrimen imeqqranen i tmiwa-ya. Am wakken diɣ ay tessebɣas (encourager) tnegga n Udaras na Gaeltachta tikebbaniyin akken ad sseqdacent tirlandit di leqdic. Llant aṭas n tkebbaniyin ara yesseftayen (investir) idrimen-nsent di tmiwa n Gaeltacht, u anect-a d ayen inefɛen s waṭas tadamsa tirlandit.

Si tama nniḍen, imezdaɣen n tmiwa n Gaeltacht ssawaḍen taɣect-nsen ɣer wakk timiwa nniḍen n Irland, imi ay sɛan yiwet n rr'adyu mechur'en, "Raidio na Gaeltachta" yettmeslayen s tirlandit, yernu ttaken-as-d tameẓẓuɣt waṭas n medden, am wakken diɣ ara tleɛɛeb tilibizyu n tutlayt tirlandit , TG4, ddur' meqqren deg uselḥu n tutlayt-agi di tmurt merr'a.

Assider n tutlayt tirlandit maci ala kan d idles irlandi ay yenfeɛ, wanag yewwi-d lfayda meqqren i tdamsa (économie) n tegduda tirlandit. D anect-n umi ifaq udabu n tmurt-agi, u s waya ay nezmer ad d-nini d akken tirlandit yettr'aǧu-tt lxir meqqren ɣer sdat, imi ay tettekkay di lebni n tmurt-is.

Tamselyut[ẓreg | ẓreg aɣbalu]

  1. Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, eds. (2017). "Tirlandit". Glottolog 3.0. Jena, Germany: Max Planck Institute for the Science of Human History.