Tafrikt : Tameẓla gar ileqman
m Yessuɣal ibeddlen n 91.171.30.53 (Meslay); yettubeddel ɣer tasiwelt taneggarut n PipepBot |
|||
Ajerriḍ 6: | Ajerriḍ 6: | ||
Tafriqt tefka-d aṭas i ddunit, ama s tmussni-yines, ama s wayen ay tesɛa d cci, ama d akal, ama d imdanen. Ass-a, ur yessefk ara ad qqnen medden allen-nsen ɣef waya. Xas ma yella lbaṭel-nni yettwaxedmen deg Yefriqiyen, di tallit n [[tahrest|tehrest]] (listiɛmar) iɛedda, yekfa, medden yessefk ad walin Tafriqt ad as-rren tajmilt i Tefriqt u ad tt-walin s wallen nniḍen, yessefk ad gren tamawt i wayen d-tefka i ddunit, i ddur ay telɛeb deg umezruy n umaḍal u ad gren tamawt diɣ i wayen ara d-tettak Tefriqt ass-a akk d yigerwaj ay d-mazal ffren deg-s. |
Tafriqt tefka-d aṭas i ddunit, ama s tmussni-yines, ama s wayen ay tesɛa d cci, ama d akal, ama d imdanen. Ass-a, ur yessefk ara ad qqnen medden allen-nsen ɣef waya. Xas ma yella lbaṭel-nni yettwaxedmen deg Yefriqiyen, di tallit n [[tahrest|tehrest]] (listiɛmar) iɛedda, yekfa, medden yessefk ad walin Tafriqt ad as-rren tajmilt i Tefriqt u ad tt-walin s wallen nniḍen, yessefk ad gren tamawt i wayen d-tefka i ddunit, i ddur ay telɛeb deg umezruy n umaḍal u ad gren tamawt diɣ i wayen ara d-tettak Tefriqt ass-a akk d yigerwaj ay d-mazal ffren deg-s. |
||
==Igduden n Tefriqt== |
|||
. . . . . . . .............../´¯/) |
|||
. . . . . . . .............,/¯../ |
|||
. . . . . . . ............/..../ |
|||
. . . . . . . ....../´¯/´...´/´¯¯`·¸ |
|||
. . . . . . . .../´/.../..../......./¨¯\ |
|||
. . . . . . . .(´(...´...´.... ¯~/´...´) |
|||
. . . . . . . ..\.................´...../ |
|||
. . . . . . . ...´´...\.......... _.·´ |
|||
. . . . . . . .....\..............( |
|||
. . . . . . . .......\.............\ |
|||
Igduden n Tefriqt ṭṭuqten maci d kra, seg Yimaziɣen ɣer Yimaṣriyen n wass-a, arraw n Yimaṣriyen iqburen, ɣer Yinubiyen d Yityupiyen, ɣer Yiwulufen d Yizuluten. Ulac amkan ur neɛmir ara di Tefriqt. Qrib yal tamurt tesɛa timerwin (dizaines) n yegduden, merra sɛan tutlayin-nsen, leɛwayed d yidelsan-nsen d waṭas n tɣawsiwin nniḍen ara yelmed fell-asen umaḍal. |
|||
=== [[Tafriqt ugafa]] === |
|||
. ................... /´¯/) |
|||
[[Image:Africa satellite orthographic.jpg|thumb|200px|Tafriqt.]] |
|||
....................../ .../ |
|||
Deg Ugafa n Tefriqt, imezdaɣen ineṣliyen d Imaziɣen, d nitni ay d amur ameqran deg yimezdaɣen n Tmazɣa, xas ma yella aṭas deg-sen ass-a la ttmeslayen taɛɛrabt. Imaziɣen ḥerren-d akal d ameqran, yewwet seg wemda n [[Siwa]], deg Utaram (lɣerb) n Maṣer alamma alamma d Targa Zewwaɣen d [[Muriṭanya]], ɣef yiri n ugaraw Aṭlasi. Yuɣ lḥal, d Imaziɣen ay d agdud n Tefriqt awḥid ay d-iḥerren anect-agi n wakal, imi amur ameqran deg yegduden ifriqiyen nniḍen, tikwal sɛan kan akal d amecṭuḥ, tikwal bitt, cerken-t akk d yegduden nniḍen. Imaziɣen ttuneḥsaben d agdud n yiri (race) amellal, xas ma yella nettaf gar-asen aṭas n yimibriken d yiberkanen. Aṭas n Yimaziɣen ay d-mazal la ttmeslayen tamaziɣt, yernu deg yiseggasen-agi ineggura, aṭas n trebbaɛ timaziɣin ay d-yennulfan i wakken ad wwtent u ad ḥerzent tutlayt-nsent. Xas ma yella tantalyin (dialectes) ay ttmeslayen Yimaziɣen mxallafent si tama ɣer tayeḍ, maca kkant-d akk seg yiwen n uẓar, seg yiwet n tutlayt, yernu yeshel ɣef waṭas n trebbaɛ timaziɣin ad msefhament wagar-asent s tutlayt-nsent, xas ma yella mxallafent tentalyin-nsent. Imaziɣen mazal ṭṭfen deg waṭas n wansayen (lɛaddat), ladɣa wid yettidiren di Merruk akk d Uneẓruf (ṣṣeḥra), d acu kan, ass-a, aṭas n wansayen imaziɣen ay yellan ɣef yiri n nnger, la ten-ttaǧǧan medden yernu ur d asen-ttgen ara leqrar. Nnig waya, ula d tutlayt tamaziɣt la tettuɣal ɣer deffir deg waṭas n tmiwa n Tmazɣa, medden la tt-ttaǧǧan, ilmeẓyen ur a ttlemmden ara, dɣa yessefk ad yettwaxdem kra n leqdic s lḥir i lmend n ussukkes n tutlayt di tmiwa-ya. |
|||
. . . . ............,/¯../ |
|||
..................../..../ |
|||
Akal n Yimaziɣen, seg wakken meqqer alamma ay yewweḍ ɣer wul n Tefriqt. D Imuhaɣ neɣ Imucaɣ ay d tarbaɛt n Yimaziɣen ay yesɛan akal meqqren akk, xas akken ur ṭṭuqqten ara. Akal-nsen d Aneẓruf (Idurar n Tasili, n Ayer di Niger, atg.), yernu imi ay zgan leḥḥun, ttruḥun nitni d lmal-nsen seg wemkan ɣer wayeḍ, wwḍen ɣer waṭas n tmiwa di Tefriqt. Imuhaɣ xulḍen aṭas n yegduden ifriqiyen ay ten-id-iqerben, nitni fkan-asen u wwin-d aṭas seg-sen. Ass-a, nezmer ad naf Imuhaɣ di [[Niger]] d [[Mali]], am wakken ay nezmer ad naf kra n trebbaɛ-nsen di Čad, Burkina Faso akk d Nigeria. Deg wenẓul n Uneẓruf (Niger akk d Mali), aṭas n yegduden ifriqiyen ay yettidiren ɣer tama n Yimuhaɣ, nezmer ad d-nebder seg-sen Ibambaraten, Ifularen akk d Yisarakuliyen. Kra seg yegduden-agi kessen lmal am Yimuhaɣ, di lweqt i deg wiyaḍ xeddmen tafellaḥt. Yuɣ lḥal, akal n wenẓul n Uneẓruf ɛeddan deg-s yisafen, d aya ay t-yerran d agilal, meḥsub yelha i tfellaḥt. Nnig waya, isafen n tama-yagi ldin diɣ iberdan i waṭas n yegduden i wakken ad xeddmen tanezzawt (ttjara), ad znuzun u ad ttaɣen d yegduden merra ay ten-id-iqerben. Idyulaten n Burkina Faso, Côte ḍIvoire akk d Senegal d yiwen seg yegduden n Tefriqt Taɣerbit ay yettwassnen s tnezzawt. |
|||
.................../..../ |
|||
.................../.../ |
|||
. . . . ........../..../ |
|||
. . . . ..../´¯/´...´/´¯`·¸ |
|||
. . . . ./´/.../..../..../¨¯\ |
|||
. . . . (...´....´....... /´. ) |
|||
. . . . .\.................´.../ |
|||
. . . . ...\............._.·´ |
|||
. . . . .....\............ |
|||
===Tafriqt Taɣerbit === |
|||
Di lɣerb, igduden ay yettidiren ɣef yiri n Ugaraw Aṭlasi lhan-d s waṭas d ṣṣyada n yiselman. Imuriṭaniyen (laṣel-nsen d Imaziɣen) d yegduden n yiri n lebḥer n [[Senegal]] ttwassnen s ṣṣyada. Di Tefriqt Taɣerbit llant waṭas n tmura yesɛan tiẓegwa timeqranin. D acu kan, tiẓegwa n Tefriqt ɛemrent. Zik, igduden ay izedɣen tiẓegwa-yagi llan la ttidiren s ṣṣyada n yiɣersiwen d tukksa n wayen ay d-yettak wakal. Ass-a, aṭas deg yegduden-agi ay yeǧǧan aya. Di tmiwa-yagi diɣ, igduden Ifriqiyen sbedden-d aṭas n tgeldiyin (royaumes), yernu asmi ay bdan la d-ttawḍen Wurufiyen ɣer Tefriqt, di lqern wis 15, aṭas si tgeldiyin-agi ay yellan la xeddment tanezzawt (ttjara) d Wurufiyen. Tageldit n ɣana (ay d-sbedden Wacantiyen) tella tettwassen s ddheb-yines, yernu aṭas n tgeldiyin tifriqiyin n tama-yagi ay yellan la znuzuyent aklan (ay d-ttaṭṭafent si tmiwa nniḍen) i Wurufiyen i wakken ad ten-awin ad ten-sxedmen di Marikan. Yuɣ lḥal, amur ameqran deg yiberkanen yellan ass-a di Marikan laṣel-nsen si Tefriqt Taɣerbit. |
|||
=== Tafriqt Tacerqit=== |
|||
[[Image:Topography_of_africa.jpg|thumb|left|200px|Tafriqt]] |
|||
Di Tefriqt Tacerqit, llan waṭas n yegduden ay yettmeslayen tutlayin tisamiyin d tutlayin tikuciyin. Tutlayin tisamiyin d tawacult n tutlayin i deg nezmer ad naf taɛrabt d tutlayin yettemcabin ɣur-s, am tɛebrit (hébreu) neɣ tafiniqit n zik. D acu kan, menɣir taɛrabt (ay ttmeslayen di tmura am Ssudan, ǧibuti d Iritirya), tutlayin tisamiyin n Tefriqt nezmer ad d-nebder seg-sent tamharit d ttigrinyat (ttmeslayen-tent di Ityupya d Iritirya). Igduden n tmiwa-yagi, xas d iberkanen (neɣ d imibriken), maca ḍebɛen, imi lejdud-nsen, di laṣel, llan d imellalen ay ixelḍen d iberkanen. Igduden-agi daɣen lhan-d d tfellaḥt akk d tkessawt, yemxallaf wacu xeddmen ɣef leḥsab n wakal i deg ttidiren. Wid yettmeslayen tutlayin tikuciyin ttidiren di tama tameṭṭarfut n Tefriqt tacerqit, tama-nni umi qqaren Iccew n Tefriqt, u ad naf gar-asen Iṣumaliyen, ay d-yelhan ladɣa s tkessawt n wakraren. |
|||
Di Tefriqt Talemmast akk d ccerq n Tefriqt Tasebgast (équatoriale), llan yizaɣaren d imeqranen yernu d izegzawen. Imezdaɣen n tmiwa-ya lhan-d d tkessawt n yezgaren. Agdud yettwassnen s tkessawt-agi d Imasayen n Kenya d Tanzanya. Imasayen ttwassnen s lqedd-nsen aɛlayan d uceṭṭiḍ-nni azewwaɣ ay settwen, itteṣṣer-iten si tgecrar alamma d idmaren. Aṭas n Yimasayen ay d-mazal la ttidiren tudert-nni n zik, teddun d yezgaren-nsen deg yizaɣaren-nni anda ay d-mazal la ttidiren waṭas n yiɣersiwen iweḥciyen. Maca Imasayen uɣen tanumi d yiɣersiwen-agi, yernu ula d izmawen ttagaden-ten, ur ttqerriben ara ɣer lmal-nsen. |
|||
Kenya akk d [[Tanzanya] sɛant akal igerrzen i tfellaḥt, yernu amur ameqran seg yegduden n tmiwa-yagi ttidiren seg wayen ay d-yettak wakal. Ikikuyuten d yiwen wegdud n Kenya, zik llan sɛan aṭas n wakal, ḥerren-t-id s yiɣil-nsen, yernu llan sɛan ddewla teǧhed. Asmi ay d-wwḍen Yebriṭaniyen ɣer Kenya, di tgara n lqern wis 19, kksen-asen akal-nsen, ama i nitni, ama i yegduden nniḍen. Yuɣ lḥal, igduden-agi, arraw n wakal, gguman ad ssusmen u gan ṭṭrad meqqren i wakken ad ssuffɣen imsehres (colonisateur) si tmurt-nsen. Igduden yettidiren ɣef yiri n [[Ugaraw Ahendi]] (océan Indien), si tama-nsen, čudd tudert-nsen ɣer lebḥer (am wid-nni Tefriqt Taɣerbit), maca nnig waya, igduden-agi ttwassnen s ttjara-nsen taqdimt akk d Waɛraben. Amur ameqran deg yimezdaɣen n tefsirin (côtes) n Tefriqt Tacerqit d Inselmen, yernu ttmeslayen yiwet n tutlayt umi qqaren taswaḥilit, yis-s ay ttemsefhamen ula akk d yegduden ifriqiyen nniḍen. Yuɣ lḥal, taswaḥilit d tutlayt taɣelnawt di Kenya akk d Tanzanya, yernu nezmer ad d-nini dakken tuɣal d tutlayt tagraɣlant i yes ttemsefhamen waṭas n yegduden di Tefriqt Tacerqit d Tefriqt Tasebgast (équatoriale). |
|||
===[[Tafriqt Tasebgast]]=== |
|||
Ul n Tefriqt Tasebgast (Afrique équatoriale) yella zik yeččur d tiẓegwa. Timiwa-yagi ttwassnent s Yefɣulen (pygmées). Wigi d imezdaɣen ineṣliyen n tmiwa-yagi. Xas ma yella zik, tamurt-nsen meqqret (tiẓegwa n Tefriqt Talemmast, [[Zaïre]], [[Cameroun]] atg.), ass-a, ciṭṭaḥ kan maḍi ay d-yeqqimen deg-sen, imi aṭas n lumur ay ten-icewwlen. Ifɣulen d imecṭaḥ, ur ttimɣuren ara. Imeqranen deg-sen sɛɛan azal n lmitra d wezgen di teɣzi. Maci d aḍḍan ay uḍnen, wanag akka kan ay tga ccetla-nsen. Zik, medden llan ttewḥacen-ten imi ay d imeẓyanen yernu ttidiren kan di tẓegwa, anda ay ttṣeggiden ayen tetten. Ass-a, idles-nsen atan la inegger yernu yessefk ad d-rren medden lwelha-nsen ɣur-sen. |
|||
===Madagascar === |
|||
Amur ameqran deg yegduden n tegzirt n [[[Madagascar]] ṣubben-d seg Yindunisiyen. Xas ma yella Indunisya d tamurt ibeɛden ɣef Tefriqt, maca, di lqern wis 4 mbeɛd n Sidna ɛisa, wwḍen-d kra n yemdanen si Indunisya ɣer tegzirt-agi tameqrant, u tneṣṣlen dinna alamma ay d asmi ay ten-id-ufan Waɛraben u uɣalen la xeddmen yid-sen tanezzawt (ttjara). Imalgaciyen ay izedɣen deg yidurar n tegzirt-agi mazal ttemcabin s waṭas di ṣṣifa ɣer Yindunisiyen, yernu tutlayt tamalgacit si twacult n tutlayin tustruniziyin ay ttmeslayen di [[Asya]], am tindunisit. |
|||
=== Tafriqt tanẓulant === |
|||
. ......_ _.......... |
|||
[[Image:Afryka 1890.jpg|right|thumb|200px|Tafriqt 1890]] |
|||
. ...../_|_\......... |
|||
Di Tefriqt tanẓulant (australe), llan waṭas n yegduden, nezmer ad ten-nebḍu ɣef snat n trebbaɛ timeqranin. Llan yegduden iqdimen n tama-ya, ur ṭṭuqqten ara, kra deg-sen qrib ad negren, ttidiren di lɣerb n Tefriqt n Wenẓul (Afrique du Sud), Namibya d Botswana. Timiwa i deg ttidiren yegduden-agi d aneẓruf (ṣṣeḥra), kkawent, qrib ur d-imeqqi deg-sent wacemma. Mazal kra seg yegduden-agi la ttidiren tudert n zik, ttṣeggiden-d neɣ ttekksen-d ayen ara ččen seg wayen ay d-yettak wakal. Igduden-agi qqaren-asen Ibucmanen. Isem-agi yekka-d si teglizit „Bushmen“ (San), meḥsub „imdanen n lexla“, maca Ibucmanen bḍan ɣef wacḥal n yegduden d teqbilin, yal agdud yesɛan tutlayt-is. |
|||
. ..../....\........ |
|||
. ....|.....|........ |
|||
. ....|.....|........ |
|||
. ....|.....|........ |
|||
. ....|.....|........ |
|||
. ....|.....|........ |
|||
. .../.......\....... |
|||
. ../.........\...... |
|||
. ..|....|....|...... |
|||
. ..|___|___|...... |
|||
Llan diɣ yegduden yettmeslayen tutlayin tibantutin, gar-asen, nezmer ad d-nebder Izuluten. Asmi ay d-wwḍen Wurufiyen (européens) ɣer tmiwa-yagi, naqal ṭṭfen kan ciṭṭ n wakal ɣef yiri n lebḥer. D acu kan, asmi ay bdan la keccmen ɣer daxel n tmurt, bdan la ttnaɣen d Yefriqiyen u gan deg-sen lbaṭel d ameqran. Asmi ay tewwi Tefriqt n Wenẓul azarug-yines (indépendance), lḥukuma tamellalt n tmurt-agi tesbedd-d leqwanin i yes tebɣa ad tebḍu ger n Yiberkanen d Yimellalen. Igduden iberkanen qqlen ttwaɛɛezlen ɣer tmiwa anda akal diri-t, yernu ttalasen kan ad d-kecmen ɣer tmiwa n yimellalen i wakken ad xedmen. Asmi ay s-d-bran i Nelson Mandela si lḥebs di 1990, yernu yuɣal d aselway aberkan amezwaru n Tefriqt n Wenẓul, ifuk lbaṭel-nni ay iɛezlen iberkanen. Maca imellalen n Tefriqt n Wenẓul cewwlen mliḥ igduden iberkanen n tmurt-agi deg yiseggasen-nni n lbaṭel yernu later n ccwal-agi mazal-it ar ass-a. |
|||
===[[Ula]] d Imaziɣen d Ifriqiyen=== |
|||
. ___________ |
|||
[[Image:African language families.svg|left|thumb|200px|Ula d Imaziɣen d Ifriqiyen]] |
|||
/_--=-______|----------• Pan |
|||
Ass-a, mi ara d-nini Tafriqt, amur ameqran di medden fehhmen-tt d timura-nni ay d-yuzgan deg wenẓul (sud) n Uneẓruf (ṣṣeḥra), tid-nni anda ay ttidiren yiberkanen, am Niger, Mali akk d [[Nigeria]]. Imezdaɣen n Tefriqt n Ugafa neɣ Tamazɣa ruḥen amzun ttsetḥin ad d-inin dakken ula d nitni d Ifriqiyen, acku nitni d imellalen. D acu kan, llant kra n tɣawsiwin s wazal-nsen, yessefk ad asent-nger tamawt deg weḍris-agi. |
|||
. /../(_/ |
|||
/_/ |
|||
Tamenzut, Tafriqt d amenẓaw (continent) anda ay mlalen yimellalen d yiberkanen, ulac akk tilisa gar-asen. Akken ay s-yeqqar yiwen n Urumi : “Di Tefriqt ulac iberkanen”, meḥsub din, medden akk d imdanen, ulac aberkan d umellal. Nezmer ad naf iberkanen di Ldzayer, deg Wenẓul n [[Tunes]] d [[Libya]] d [[Merruk]]. Nnig waya, llan aṭas seg yiberkanen-agi d Imaziɣen, mazal ar ass-a ssawalen tamaziɣt. Anect-a yesskan-d dakken si zik, yella jjwaǧ ger n Yimaziɣen d yegduden iberkanen ay d-ufan di tmiwa n Uneẓruf Ameqran (ṣṣehra), asmi ay bdan lejdud-nneɣ la d-ttawḍen ɣer Tefriqt. Niger akk d Mali, xas ma yella ssnen-tent medden dakken d “timura n yiberkanen“, maca yessefk ad ẓren dakken llan deg-sent ula d imellalen (Imaziɣen Imuriyen, Aɛɛraben, atg.). |
|||
Tis snat, deg Wegles (zzman aqdim), d tamurt n Yimaziɣen umi llan qqaren yegduden iqdimen “Tafriqt”, yernu d Imaziɣen umi semman “Ifriqiyen”. Yagi, isem n Tefriqt s timmad-is yekka-d si tmaziɣt. Anect-a ad t-tafem deg usebter ay d-yettmeslayen ɣef yisem n Tefriqt. |
|||
. __________ |
|||
/_--=-____[___]• |
|||
Tis tlata, u ta d tanqiḍt yesɛan azal meqqren, Tamazɣa d aḥric si Tefriqt. Timura n Ldzayer, Merruk, Libya, Tunes d Muriṭanya merra d timura n Tefriqt, am wakken Fransa d Lalman d Briṭanya Tameqrant d timura n Turuft. A win yufan, Ifriqiyen merra, ama d wid n Ugafa neɣ d wid n tmura n wenẓul, yessefk ad ḥesben iman-nsen ttidiren deg yiwen n umenẓaw, deg yiwen n wakal, yernu, lemmer di yelli wamek, ad myussanen u ad mɛiwnen xir n wakken llan tura, akken myussanen u ttemɛawanen Wurufiyen wagar-asen. Anect-a yezmer ad as-ibeddel udem i Tefriqt u ad tt-iɛiwen mliḥ i wakken ad d-teffeɣ seg wuguren i deg tettidir. |
|||
. /.../(_/..\\\\ |
|||
/_/...........\\\\ |
|||
http://site.voila.fr/tyler88/ |
|||
. . ...$$$$$$$$$$$$$$$$$ |
|||
. . .$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$ |
|||
. $$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$ |
|||
. $$$.......$$$$$$$.......$$$ |
|||
. $$$.......$$$$$$$.......$$$ |
|||
. $$$$$$$$$.....$$$$$$$$$.....$$.... |
|||
. $$$$$$$$........$$$$$$$$......$$$... |
|||
. $$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$......$$$.. |
|||
. $$$.$$..$$..$$..$$..$$.$$.......$$$. |
|||
. $$$...........................$$..$$$$$$$$$$$ |
|||
. . $$$.$$..$$..$$..$$..$$.$$.$$$$$$$$$$$$ |
|||
. . $$$$$$$$$$$$$$$$$$$...$$$$$$$$$$$$ |
|||
. . ...$$$$$$$$$$$$$$$$......$$$$$$$$$$$ |
|||
. . ......................................$$$$$$$$$ |
|||
\/\/\/\/\/\/\| |
|||
| . . . | |
|||
| . _..._.| |
|||
| ( o).(o ) |
|||
C . . _.) |
|||
| , ___| |
|||
| . . / |
|||
/_____\ |
|||
W @@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@ |
|||
. . . . . . . ___. _____ |
|||
. . . . . . . ´/,-Y". . . " ~-. |
|||
. . . . . . l.Y. . . . . . . ^. |
|||
. . . . . . /\. . . . . . . . _\_. . . Doh!" |
|||
. . . . . . i. . . . . . ___/". . " \ |
|||
. . . . . . |. . . . . /". . " \ . . o ! |
|||
. . . . . . l. . . . . ]. . . o ! __. / |
|||
. . . . . . \ _ . _ . . \ . ___ . /. . " ~\ |
|||
. . . . . . . X \/ \. . . . . . ___./ |
|||
. . . . . . ( \ ___. . . _. . --~~". . ~`-. |
|||
. . . . . . . ` Z,--. . /. . . . . . . . \ |
|||
. . . . . . . . \__. . ( . . /. . . . ______) |
|||
. . . . . . . . . \. . l. /- - - - - ~ ~" / |
|||
. . . . . . . . . Y. . \ . . . . . / |
|||
. . . . . . . . . |. . " x ______ . ^ |
|||
. . . . . . . . . |. . . . . . \ . . . |
|||
. . . . . . . . . j. . . . . . Y |
|||
_______2222222222222222222222222222222222 |
|||
_______22______________________________22 |
|||
_______22____22_____22___222222222²²²__22 |
|||
_______22____22_____22___22_____22²____22 |
|||
_______22____22_____22___22_____22²²²__22 |
|||
_______22____22_____22___222222222_____22 |
|||
_______22____22_____22___22____________22 |
|||
_______22____22_____22___22____________22 |
|||
_______22____222222222___22____________22 |
|||
_______22______________________________22 |
|||
_______2222222222222222222222222222222222 |
|||
________________________§§ |
|||
________________________§§ |
|||
_______§§§§§§§§_________§§ |
|||
_____§§§______§§§_______§§ |
|||
___§§§__________§§§_____§§ |
|||
_§§§__§§______§§__§§§___§§ |
|||
§§__________________§§_§§§§ |
|||
§§________££________§§§____§ |
|||
§§__________________§§§____§ |
|||
§§___§§________§§___§§_ §§§§ |
|||
_§§§__§§§§§§§§§§__§§§__ |
|||
___§§§__________§§§____ |
|||
_____§§§______§§§______ |
|||
|^^^^^^^^^^^^| || |
|||
| ZYCLON B ||| '|";\,___. |
|||
|_..._...______== |_|__|..,] |
|||
"(@ )'(@ )"""" |(@ @ ) (@ ) |
|||
http://met4lslug.free.fr/flash/boulay.swf |
|||
omar et l'eventreure jack |
|||
http://artpad.art.com/gallery/?ijc5gt1a8juc |
|||
_____________________________________________ |
|||
_____________________________________________ |
|||
_______________##############________________ |
|||
_____________##_______________##_____________ |
|||
___________##__________________###___________ |
|||
_________##______________________##__________ |
|||
________#__________________________##________ |
|||
_______#____________________________##_______ |
|||
______#______________________________##______ |
|||
_____#________________#_______________##_____ |
|||
____##_________________##______________#_____ |
|||
____#____________________##_____________#____ |
|||
___#______________________##____________#____ |
|||
___#________________________##__________##___ |
|||
__###_________________________##_____###_#___ |
|||
__###########___________________##_##____##__ |
|||
__#_____###########_______________#_______##_ |
|||
__#__________#############_______##________## |
|||
__#_________#######____###########_________## |
|||
__#_________#######_____######_####________#_ |
|||
__#_________#######____#######____##______##_ |
|||
__#__________#####______######_____###__###__ |
|||
__##___________##________####____________#___ |
|||
___#____________________________________##___ |
|||
___##___________________________________#____ |
|||
____#______#######################______#____ |
|||
____##_____#____________________#______#_____ |
|||
_____##____#___________________#______#______ |
|||
______##____##________________#______#_______ |
|||
_______##____##______________#______#________ |
|||
________##_____##_________###______#_________ |
|||
__________##_____#########_______##__________ |
|||
____________##_________________##____________ |
|||
_____________###____________###______________ |
|||
==Timura n Tafriqt== |
==Timura n Tafriqt== |
Lqem n wass 25 Tuber 2007 à 21:43
Tafriqt d yiwen seg yimenẓawen umi mechur yisem deg umaḍal. Meɛna, medden ur tt-ssinen ara dima s wayen yelhan. Aṭas n medden deg umaḍal ur ssinen ara ɣef Tefriqt lḥaǧa tameqrant, ttxayalen-tt d akal anda ay yeqwa ccwal akk d yimenɣi, d akal kan anda ay ttmettaten yigerdan si laẓ yernu qwan deg-s waḍḍanen, d akal n lqella n cci anda medden akk d igellilen.
Maca Tafriqt maci ala d anect-a. Tafriqt tteččur d igduden, d agaraw, d lebḥer n yegduden neɣ n leǧnas, yal yiwen s tutlayt-is, s yedles d umezruy-yines. Ar ass-a werɛad ssinen yimassanen akk tutlayin ay ttmeslayen di Tefriqt, neɣ werɛad ay tent-ɣrin merra akken ilaq lḥal. Ar ass-a, werɛad ur ssinen ara yimassanen leɛwayed d yidelsan n yegduden merra ay izedɣen Tafriqt, werɛad ur d-lqiḍen ara seg-sen akk ayen imeɛnen, tamussni-nsen d wayen yeffren deg yidelsan-nsen. Ass-a, mi akka ara tkeccem tetrara ɣer yal amkan, ɣer yal taḥnact di ddunit, aṭas seg yegduden n Tefriqt ara yesruḥuyen leɛwayed d yidelsan-nsen, yernu yessefk ɣef yimassanen ad rren ddhen-nsen ɣer waya uqbel ma ifat lḥal.
Tafriqt tefka-d aṭas i ddunit, ama s tmussni-yines, ama s wayen ay tesɛa d cci, ama d akal, ama d imdanen. Ass-a, ur yessefk ara ad qqnen medden allen-nsen ɣef waya. Xas ma yella lbaṭel-nni yettwaxedmen deg Yefriqiyen, di tallit n tehrest (listiɛmar) iɛedda, yekfa, medden yessefk ad walin Tafriqt ad as-rren tajmilt i Tefriqt u ad tt-walin s wallen nniḍen, yessefk ad gren tamawt i wayen d-tefka i ddunit, i ddur ay telɛeb deg umezruy n umaḍal u ad gren tamawt diɣ i wayen ara d-tettak Tefriqt ass-a akk d yigerwaj ay d-mazal ffren deg-s.
Igduden n Tefriqt
Igduden n Tefriqt ṭṭuqten maci d kra, seg Yimaziɣen ɣer Yimaṣriyen n wass-a, arraw n Yimaṣriyen iqburen, ɣer Yinubiyen d Yityupiyen, ɣer Yiwulufen d Yizuluten. Ulac amkan ur neɛmir ara di Tefriqt. Qrib yal tamurt tesɛa timerwin (dizaines) n yegduden, merra sɛan tutlayin-nsen, leɛwayed d yidelsan-nsen d waṭas n tɣawsiwin nniḍen ara yelmed fell-asen umaḍal.
Tafriqt ugafa
Deg Ugafa n Tefriqt, imezdaɣen ineṣliyen d Imaziɣen, d nitni ay d amur ameqran deg yimezdaɣen n Tmazɣa, xas ma yella aṭas deg-sen ass-a la ttmeslayen taɛɛrabt. Imaziɣen ḥerren-d akal d ameqran, yewwet seg wemda n Siwa, deg Utaram (lɣerb) n Maṣer alamma alamma d Targa Zewwaɣen d Muriṭanya, ɣef yiri n ugaraw Aṭlasi. Yuɣ lḥal, d Imaziɣen ay d agdud n Tefriqt awḥid ay d-iḥerren anect-agi n wakal, imi amur ameqran deg yegduden ifriqiyen nniḍen, tikwal sɛan kan akal d amecṭuḥ, tikwal bitt, cerken-t akk d yegduden nniḍen. Imaziɣen ttuneḥsaben d agdud n yiri (race) amellal, xas ma yella nettaf gar-asen aṭas n yimibriken d yiberkanen. Aṭas n Yimaziɣen ay d-mazal la ttmeslayen tamaziɣt, yernu deg yiseggasen-agi ineggura, aṭas n trebbaɛ timaziɣin ay d-yennulfan i wakken ad wwtent u ad ḥerzent tutlayt-nsent. Xas ma yella tantalyin (dialectes) ay ttmeslayen Yimaziɣen mxallafent si tama ɣer tayeḍ, maca kkant-d akk seg yiwen n uẓar, seg yiwet n tutlayt, yernu yeshel ɣef waṭas n trebbaɛ timaziɣin ad msefhament wagar-asent s tutlayt-nsent, xas ma yella mxallafent tentalyin-nsent. Imaziɣen mazal ṭṭfen deg waṭas n wansayen (lɛaddat), ladɣa wid yettidiren di Merruk akk d Uneẓruf (ṣṣeḥra), d acu kan, ass-a, aṭas n wansayen imaziɣen ay yellan ɣef yiri n nnger, la ten-ttaǧǧan medden yernu ur d asen-ttgen ara leqrar. Nnig waya, ula d tutlayt tamaziɣt la tettuɣal ɣer deffir deg waṭas n tmiwa n Tmazɣa, medden la tt-ttaǧǧan, ilmeẓyen ur a ttlemmden ara, dɣa yessefk ad yettwaxdem kra n leqdic s lḥir i lmend n ussukkes n tutlayt di tmiwa-ya.
Akal n Yimaziɣen, seg wakken meqqer alamma ay yewweḍ ɣer wul n Tefriqt. D Imuhaɣ neɣ Imucaɣ ay d tarbaɛt n Yimaziɣen ay yesɛan akal meqqren akk, xas akken ur ṭṭuqqten ara. Akal-nsen d Aneẓruf (Idurar n Tasili, n Ayer di Niger, atg.), yernu imi ay zgan leḥḥun, ttruḥun nitni d lmal-nsen seg wemkan ɣer wayeḍ, wwḍen ɣer waṭas n tmiwa di Tefriqt. Imuhaɣ xulḍen aṭas n yegduden ifriqiyen ay ten-id-iqerben, nitni fkan-asen u wwin-d aṭas seg-sen. Ass-a, nezmer ad naf Imuhaɣ di Niger d Mali, am wakken ay nezmer ad naf kra n trebbaɛ-nsen di Čad, Burkina Faso akk d Nigeria. Deg wenẓul n Uneẓruf (Niger akk d Mali), aṭas n yegduden ifriqiyen ay yettidiren ɣer tama n Yimuhaɣ, nezmer ad d-nebder seg-sen Ibambaraten, Ifularen akk d Yisarakuliyen. Kra seg yegduden-agi kessen lmal am Yimuhaɣ, di lweqt i deg wiyaḍ xeddmen tafellaḥt. Yuɣ lḥal, akal n wenẓul n Uneẓruf ɛeddan deg-s yisafen, d aya ay t-yerran d agilal, meḥsub yelha i tfellaḥt. Nnig waya, isafen n tama-yagi ldin diɣ iberdan i waṭas n yegduden i wakken ad xeddmen tanezzawt (ttjara), ad znuzun u ad ttaɣen d yegduden merra ay ten-id-iqerben. Idyulaten n Burkina Faso, Côte ḍIvoire akk d Senegal d yiwen seg yegduden n Tefriqt Taɣerbit ay yettwassnen s tnezzawt.
Tafriqt Taɣerbit
Di lɣerb, igduden ay yettidiren ɣef yiri n Ugaraw Aṭlasi lhan-d s waṭas d ṣṣyada n yiselman. Imuriṭaniyen (laṣel-nsen d Imaziɣen) d yegduden n yiri n lebḥer n Senegal ttwassnen s ṣṣyada. Di Tefriqt Taɣerbit llant waṭas n tmura yesɛan tiẓegwa timeqranin. D acu kan, tiẓegwa n Tefriqt ɛemrent. Zik, igduden ay izedɣen tiẓegwa-yagi llan la ttidiren s ṣṣyada n yiɣersiwen d tukksa n wayen ay d-yettak wakal. Ass-a, aṭas deg yegduden-agi ay yeǧǧan aya. Di tmiwa-yagi diɣ, igduden Ifriqiyen sbedden-d aṭas n tgeldiyin (royaumes), yernu asmi ay bdan la d-ttawḍen Wurufiyen ɣer Tefriqt, di lqern wis 15, aṭas si tgeldiyin-agi ay yellan la xeddment tanezzawt (ttjara) d Wurufiyen. Tageldit n ɣana (ay d-sbedden Wacantiyen) tella tettwassen s ddheb-yines, yernu aṭas n tgeldiyin tifriqiyin n tama-yagi ay yellan la znuzuyent aklan (ay d-ttaṭṭafent si tmiwa nniḍen) i Wurufiyen i wakken ad ten-awin ad ten-sxedmen di Marikan. Yuɣ lḥal, amur ameqran deg yiberkanen yellan ass-a di Marikan laṣel-nsen si Tefriqt Taɣerbit.
Tafriqt Tacerqit
Di Tefriqt Tacerqit, llan waṭas n yegduden ay yettmeslayen tutlayin tisamiyin d tutlayin tikuciyin. Tutlayin tisamiyin d tawacult n tutlayin i deg nezmer ad naf taɛrabt d tutlayin yettemcabin ɣur-s, am tɛebrit (hébreu) neɣ tafiniqit n zik. D acu kan, menɣir taɛrabt (ay ttmeslayen di tmura am Ssudan, ǧibuti d Iritirya), tutlayin tisamiyin n Tefriqt nezmer ad d-nebder seg-sent tamharit d ttigrinyat (ttmeslayen-tent di Ityupya d Iritirya). Igduden n tmiwa-yagi, xas d iberkanen (neɣ d imibriken), maca ḍebɛen, imi lejdud-nsen, di laṣel, llan d imellalen ay ixelḍen d iberkanen. Igduden-agi daɣen lhan-d d tfellaḥt akk d tkessawt, yemxallaf wacu xeddmen ɣef leḥsab n wakal i deg ttidiren. Wid yettmeslayen tutlayin tikuciyin ttidiren di tama tameṭṭarfut n Tefriqt tacerqit, tama-nni umi qqaren Iccew n Tefriqt, u ad naf gar-asen Iṣumaliyen, ay d-yelhan ladɣa s tkessawt n wakraren.
Di Tefriqt Talemmast akk d ccerq n Tefriqt Tasebgast (équatoriale), llan yizaɣaren d imeqranen yernu d izegzawen. Imezdaɣen n tmiwa-ya lhan-d d tkessawt n yezgaren. Agdud yettwassnen s tkessawt-agi d Imasayen n Kenya d Tanzanya. Imasayen ttwassnen s lqedd-nsen aɛlayan d uceṭṭiḍ-nni azewwaɣ ay settwen, itteṣṣer-iten si tgecrar alamma d idmaren. Aṭas n Yimasayen ay d-mazal la ttidiren tudert-nni n zik, teddun d yezgaren-nsen deg yizaɣaren-nni anda ay d-mazal la ttidiren waṭas n yiɣersiwen iweḥciyen. Maca Imasayen uɣen tanumi d yiɣersiwen-agi, yernu ula d izmawen ttagaden-ten, ur ttqerriben ara ɣer lmal-nsen.
Kenya akk d [[Tanzanya] sɛant akal igerrzen i tfellaḥt, yernu amur ameqran seg yegduden n tmiwa-yagi ttidiren seg wayen ay d-yettak wakal. Ikikuyuten d yiwen wegdud n Kenya, zik llan sɛan aṭas n wakal, ḥerren-t-id s yiɣil-nsen, yernu llan sɛan ddewla teǧhed. Asmi ay d-wwḍen Yebriṭaniyen ɣer Kenya, di tgara n lqern wis 19, kksen-asen akal-nsen, ama i nitni, ama i yegduden nniḍen. Yuɣ lḥal, igduden-agi, arraw n wakal, gguman ad ssusmen u gan ṭṭrad meqqren i wakken ad ssuffɣen imsehres (colonisateur) si tmurt-nsen. Igduden yettidiren ɣef yiri n Ugaraw Ahendi (océan Indien), si tama-nsen, čudd tudert-nsen ɣer lebḥer (am wid-nni Tefriqt Taɣerbit), maca nnig waya, igduden-agi ttwassnen s ttjara-nsen taqdimt akk d Waɛraben. Amur ameqran deg yimezdaɣen n tefsirin (côtes) n Tefriqt Tacerqit d Inselmen, yernu ttmeslayen yiwet n tutlayt umi qqaren taswaḥilit, yis-s ay ttemsefhamen ula akk d yegduden ifriqiyen nniḍen. Yuɣ lḥal, taswaḥilit d tutlayt taɣelnawt di Kenya akk d Tanzanya, yernu nezmer ad d-nini dakken tuɣal d tutlayt tagraɣlant i yes ttemsefhamen waṭas n yegduden di Tefriqt Tacerqit d Tefriqt Tasebgast (équatoriale).
Tafriqt Tasebgast
Ul n Tefriqt Tasebgast (Afrique équatoriale) yella zik yeččur d tiẓegwa. Timiwa-yagi ttwassnent s Yefɣulen (pygmées). Wigi d imezdaɣen ineṣliyen n tmiwa-yagi. Xas ma yella zik, tamurt-nsen meqqret (tiẓegwa n Tefriqt Talemmast, Zaïre, Cameroun atg.), ass-a, ciṭṭaḥ kan maḍi ay d-yeqqimen deg-sen, imi aṭas n lumur ay ten-icewwlen. Ifɣulen d imecṭaḥ, ur ttimɣuren ara. Imeqranen deg-sen sɛɛan azal n lmitra d wezgen di teɣzi. Maci d aḍḍan ay uḍnen, wanag akka kan ay tga ccetla-nsen. Zik, medden llan ttewḥacen-ten imi ay d imeẓyanen yernu ttidiren kan di tẓegwa, anda ay ttṣeggiden ayen tetten. Ass-a, idles-nsen atan la inegger yernu yessefk ad d-rren medden lwelha-nsen ɣur-sen.
Madagascar
Amur ameqran deg yegduden n tegzirt n [[[Madagascar]] ṣubben-d seg Yindunisiyen. Xas ma yella Indunisya d tamurt ibeɛden ɣef Tefriqt, maca, di lqern wis 4 mbeɛd n Sidna ɛisa, wwḍen-d kra n yemdanen si Indunisya ɣer tegzirt-agi tameqrant, u tneṣṣlen dinna alamma ay d asmi ay ten-id-ufan Waɛraben u uɣalen la xeddmen yid-sen tanezzawt (ttjara). Imalgaciyen ay izedɣen deg yidurar n tegzirt-agi mazal ttemcabin s waṭas di ṣṣifa ɣer Yindunisiyen, yernu tutlayt tamalgacit si twacult n tutlayin tustruniziyin ay ttmeslayen di Asya, am tindunisit.
Tafriqt tanẓulant
Di Tefriqt tanẓulant (australe), llan waṭas n yegduden, nezmer ad ten-nebḍu ɣef snat n trebbaɛ timeqranin. Llan yegduden iqdimen n tama-ya, ur ṭṭuqqten ara, kra deg-sen qrib ad negren, ttidiren di lɣerb n Tefriqt n Wenẓul (Afrique du Sud), Namibya d Botswana. Timiwa i deg ttidiren yegduden-agi d aneẓruf (ṣṣeḥra), kkawent, qrib ur d-imeqqi deg-sent wacemma. Mazal kra seg yegduden-agi la ttidiren tudert n zik, ttṣeggiden-d neɣ ttekksen-d ayen ara ččen seg wayen ay d-yettak wakal. Igduden-agi qqaren-asen Ibucmanen. Isem-agi yekka-d si teglizit „Bushmen“ (San), meḥsub „imdanen n lexla“, maca Ibucmanen bḍan ɣef wacḥal n yegduden d teqbilin, yal agdud yesɛan tutlayt-is.
Llan diɣ yegduden yettmeslayen tutlayin tibantutin, gar-asen, nezmer ad d-nebder Izuluten. Asmi ay d-wwḍen Wurufiyen (européens) ɣer tmiwa-yagi, naqal ṭṭfen kan ciṭṭ n wakal ɣef yiri n lebḥer. D acu kan, asmi ay bdan la keccmen ɣer daxel n tmurt, bdan la ttnaɣen d Yefriqiyen u gan deg-sen lbaṭel d ameqran. Asmi ay tewwi Tefriqt n Wenẓul azarug-yines (indépendance), lḥukuma tamellalt n tmurt-agi tesbedd-d leqwanin i yes tebɣa ad tebḍu ger n Yiberkanen d Yimellalen. Igduden iberkanen qqlen ttwaɛɛezlen ɣer tmiwa anda akal diri-t, yernu ttalasen kan ad d-kecmen ɣer tmiwa n yimellalen i wakken ad xedmen. Asmi ay s-d-bran i Nelson Mandela si lḥebs di 1990, yernu yuɣal d aselway aberkan amezwaru n Tefriqt n Wenẓul, ifuk lbaṭel-nni ay iɛezlen iberkanen. Maca imellalen n Tefriqt n Wenẓul cewwlen mliḥ igduden iberkanen n tmurt-agi deg yiseggasen-nni n lbaṭel yernu later n ccwal-agi mazal-it ar ass-a.
Ula d Imaziɣen d Ifriqiyen
Ass-a, mi ara d-nini Tafriqt, amur ameqran di medden fehhmen-tt d timura-nni ay d-yuzgan deg wenẓul (sud) n Uneẓruf (ṣṣeḥra), tid-nni anda ay ttidiren yiberkanen, am Niger, Mali akk d Nigeria. Imezdaɣen n Tefriqt n Ugafa neɣ Tamazɣa ruḥen amzun ttsetḥin ad d-inin dakken ula d nitni d Ifriqiyen, acku nitni d imellalen. D acu kan, llant kra n tɣawsiwin s wazal-nsen, yessefk ad asent-nger tamawt deg weḍris-agi.
Tamenzut, Tafriqt d amenẓaw (continent) anda ay mlalen yimellalen d yiberkanen, ulac akk tilisa gar-asen. Akken ay s-yeqqar yiwen n Urumi : “Di Tefriqt ulac iberkanen”, meḥsub din, medden akk d imdanen, ulac aberkan d umellal. Nezmer ad naf iberkanen di Ldzayer, deg Wenẓul n Tunes d Libya d Merruk. Nnig waya, llan aṭas seg yiberkanen-agi d Imaziɣen, mazal ar ass-a ssawalen tamaziɣt. Anect-a yesskan-d dakken si zik, yella jjwaǧ ger n Yimaziɣen d yegduden iberkanen ay d-ufan di tmiwa n Uneẓruf Ameqran (ṣṣehra), asmi ay bdan lejdud-nneɣ la d-ttawḍen ɣer Tefriqt. Niger akk d Mali, xas ma yella ssnen-tent medden dakken d “timura n yiberkanen“, maca yessefk ad ẓren dakken llan deg-sent ula d imellalen (Imaziɣen Imuriyen, Aɛɛraben, atg.).
Tis snat, deg Wegles (zzman aqdim), d tamurt n Yimaziɣen umi llan qqaren yegduden iqdimen “Tafriqt”, yernu d Imaziɣen umi semman “Ifriqiyen”. Yagi, isem n Tefriqt s timmad-is yekka-d si tmaziɣt. Anect-a ad t-tafem deg usebter ay d-yettmeslayen ɣef yisem n Tefriqt.
Tis tlata, u ta d tanqiḍt yesɛan azal meqqren, Tamazɣa d aḥric si Tefriqt. Timura n Ldzayer, Merruk, Libya, Tunes d Muriṭanya merra d timura n Tefriqt, am wakken Fransa d Lalman d Briṭanya Tameqrant d timura n Turuft. A win yufan, Ifriqiyen merra, ama d wid n Ugafa neɣ d wid n tmura n wenẓul, yessefk ad ḥesben iman-nsen ttidiren deg yiwen n umenẓaw, deg yiwen n wakal, yernu, lemmer di yelli wamek, ad myussanen u ad mɛiwnen xir n wakken llan tura, akken myussanen u ttemɛawanen Wurufiyen wagar-asen. Anect-a yezmer ad as-ibeddel udem i Tefriqt u ad tt-iɛiwen mliḥ i wakken ad d-teffeɣ seg wuguren i deg tettidir.
Timura n Tafriqt
Tamselyut
- http://amastan1.tripod.com/ Sɣur Omar Mouffok
Imenẓawen n Umaḍal | |||
Tamrikt |
Turuft |
Tafriqt | |
Asya |
Tagarawt |
Antarktik |