Irland (Tegzirt) : Tameẓla gar ileqman
Contenu supprimé Contenu ajouté
Aucun résumé des modifications |
mAucun résumé des modifications |
||
Ajerriḍ 10: | Ajerriḍ 10: | ||
|'''Tutlayt tunṣibt''' || [[Tirlandit|Tirlandit]] d [[Tagnizit|Tagnizit]] |
|'''Tutlayt tunṣibt''' || [[Tirlandit|Tirlandit]] d [[Tagnizit|Tagnizit]] |
||
|- |
|- |
||
|''' |
|'''Tamanaɣt''' || [[Dublin|Dublin]] d [[Belfast|Belfast]] |
||
|- |
|- |
||
| '''Tajumma''' |
| '''Tajumma''' |
||
| 84 421 km² |
| 84 421 km² |
||
|- |
|- |
||
| ''' |
| '''Imedzaɣ''' |
||
| 5,7 m (2004) |
| 5,7 m (2004) |
||
|- |
|- |
||
| ''' |
| '''Imedzaɣ deg km2''' |
||
| 67,5/km² |
| 67,5/km² |
||
|} |
|} |
||
'''Irland''' ('''Éire''' s tutlayt [[tirlandit]], |
'''Irland''' ('''Éire''' s tutlayt [[tirlandit]], neɣ '''Ireland''' s [[taglizit|teglizit]]), d yiwet ger [[tigzirt|tigzirin]] tibritaniyin, tezgad deg umalu n Britanya tameqqrant, ger agaraw n Aṭluntik d Ilel n Irland. Azar n wawal '''Irland''' ikad seg wawal irlandi ''Ériu'' neɣ ''Éire'' (d isem n tyakuct n zik, unti n Yakuc neɣ Rebbi) ak° d wawal agirmani ''land'' ("akal"). |
||
'''Irland''' tebḍa af snat n tigduda: tigduda n Irland, i yellan d tamurt tillelit, akw d Irland n ugafa, i mazal ger ifassen n Tigelda Iduklen n Britanya Tameqqrant d Irland n Ugafa. |
'''Irland''' tebḍa af snat n tigduda: tigduda n Irland, i yellan d tamurt tillelit, akw d Irland n ugafa, i mazal ger ifassen n Tigelda Iduklen n Britanya Tameqqrant d Irland n Ugafa. |
||
Tigzirt n Irland tesɛa azal n 6 n imelyunen |
Tigzirt n Irland tesɛa azal n 6 n imelyunen imezdaɣ, af le.fsan n [[2006]]. Garasen 4,2 imelyunen n tigduda n Irland (1,6 imelyunen di tmanaɣt [[Dublin]]), d 1,7 imelyunen n Irland n ugafa (600 000 di tmanaɣt [[Belfast]]) |
||
<!-- |
<!-- |
||
== Amezruy n ussider n tutlayt tirlandit di |
== Amezruy n ussider n tutlayt tirlandit di lɣerba == |
||
Sɣur '''Gillian M. Smith''' |
|||
Tasuqilt |
Tasuqilt sɣur '''Umar Muffuk''' |
||
[Aqeddem : mbeɛd ma neẓra-d, deg wutṭun wis 5 n |
[Aqeddem : mbeɛd ma neẓra-d, deg wutṭun wis 5 n weɣmis-nneɣ amek tagnit i deg tella tirlandit di tmurt-is taneṣlit, tigduda n Irland, nefren-d ass-a aḍris d amaynut ɣef tutlayt-a, d win ay d-yettmeslayen ɣef leqdic ay xedmen yeɣriben Irlandiyen, xas akken ṛwan lḥif, akken ad d-ssidren iles-nsen aneṣli deg yiwet n tmurt n lɣerba i deg yexleḍ kulci, Iwunak Yedduklen n Temrikt (USA). Di lqern wis 19, asmi ay d-tewwet yiwet n twaɣit tameqqrant n laẓ di tegzirt n Irland, unagen waṭas n Yirlandiyen si tmurt-nsen ɣer Temrikt akken ad nadin tudert yifen tin n tmurt-nsen, d acu kan, asmi ay wwḍen ɣer din, ufan tamurt d tin yesɛan tutlayt iğehden yernu llan aṭas n wid ay ten-iḥeqren yernu keṛhen-ten dinna. Xas akken tutlayt-nsen ur uɣen ara tanumi ttarun-tt ula di tmurt-nsen, llan kra deg-sen asmi ay wwḍen ɣer lɣerba, yeqreḥ-iten wul-nsen ad walin tutlayt-nsen tettmettat, dɣa bdan leqdic akken ilaq akken ad tt-arun, ad tt-slemden u ad tt-id-ssidren. D acu kan, amussu-nsen n ussider aṭas n wuguren ay d-yemlal ama seg yidis n tegnit yellan di Temrikt, ama seg yidis n Yirlandiyen, imi aṭas deg-sen llan ḥeqren tutlayt-nsen yernu ur d-cliɛen ara seg usider-yines. Tidet nettat d akken cciɛa ay tesɛa teglizit, imi d nettat ay d tutlayt n weɣrum, akk d lqella n cci n Yirlandiyen, tedğa aṭas seg-sen ad smenyafen ad ttmeslayen u ad sselmaden i warraw-nsen taglizit, ma d tutlayt-nsen fkan fell-as afus ɣer wegrireb. Dɣa xas ma yella yewweḍ umussu n ussider n tirlandit di Temrikt alammi d asmi ay yugar win n ussider-yines di Irland, maca adennit yewweḍ-d wass i deg yeɣli tṭbel s aman, yeḥbes leqdic, yenneqḍeɛ, ur d-idği lateṛ, yernu nessaram d akken anect-a ur d as-iḍerru ara i tutlayt-nneɣ ncalleh. Ma d aḍris wis sin, nerna-t-id i lmend n tmusni n tegnit iṣeɛben i deg llan ttidiren Yirlandiyen di Temrikt. Agdud-agi n yifellaḥen akk d yimeksawen yettidiren di tegzirt n Irland, si zik ay ten-ḥeqren wid ay d-yusan ad asen-kksen tamurt-nsen. Ad asen-akren ayla-nsen yernu ad ten-keṛhen ... akka ay tḍerru di ddunit-agi n lbaṭel, d win yekkaten ay yettxaqen. Asmi ay wwḍen Yirlandiyen ɣer Temrikt, anda ay ḍemɛen ad faken lḥif ɣef yiman-nsen, ufan-n tagnit teṣɛeb ugar, imi taḥeqranit-nni ay ten-ḥeqren di tmurt-nsen teḍfer-iten alammi d Amḍal Amaynut (Nouveau Monde), yernu dinna, di lɣerba, anda ur sɛin imawlan, ssuffɣen-d deg-sen Yimarikaniyen tiqqiḍt n wefwad-nsen, ulac tin ur sɛeddan ara fell-asen. Amagrad-agi wis sin d win ara d aɣ-iɛiwnen ad nefhem ugar amezwaru-yagi. Nessaram-awen afud igerrzen]. |
||
'''Tazzwart''' |
'''Tazzwart''' |
||
Tamsalt n tutlayt tirlandit di Temrikt qqnen fell-as allen wid yettarun amezruy yernu ulac kra n leqdic n unadi ilelli ay yettwaxedmen i lmend n tmusni n wayen i s-yeḍran i tirlandit di tmurt-agi n |
Tamsalt n tutlayt tirlandit di Temrikt qqnen fell-as allen wid yettarun amezruy yernu ulac kra n leqdic n unadi ilelli ay yettwaxedmen i lmend n tmusni n wayen i s-yeḍran i tirlandit di tmurt-agi n lɣerba, xas ma ulamma yella ttbut d akken ataṣ seg yiminigen ay yellan ttṛuḥun zik ɣer Temrikt d wid yessnen ad mmeslayen tirlandit. Yuɣ lḥal, ur neẓri acemma ɣef wayen ay d asen-yeḍran i yiminigen-agi asmi ay wwḍen ɣer Temrikt. D acu kan, neẓra d akken tasuta (lğil) tis snat n yiminigen-agi [arraw n yiminigen ay d-yekkren di Temrikt] d tin yedğan tirlandit yernu d taglizit kan ay tuɣal tettmeslay. Ma yella d anect yellan ttmeslayen tirlandit ger n yiminigen, amek ay llan ttwalin tutlayt-nsen di lɣerba akk d ssebbat ay ten-yessawḍen ad dğen tutlayt-nsen ur nufi fell-as acemma deg wayen yuran. |
||
Addunen (recensements) n lqern wis 19 ay nufa maci d addunen ikemlen yernu ur d |
Addunen (recensements) n lqern wis 19 ay nufa maci d addunen ikemlen yernu ur d aɣ-d-fkin ara isallen ɣef wayen i s-yeḍran i tutlayt tirlandit deg Yiwunak Yedduklen (USA). D acu kan, llant kra n teɣbula (sources) ay d-yesskanen d akken tirlandit tkemmel tedder, xas akken tedreg, deg yilsawen n yiminigen yernu tewweḍ alammi ay d-teffeɣ ɣer leğheṛ u yezreɛ umussu n ussider-yines di tmurt n Temrikt merṛa. Akemmel-agi n usseqdec n tirlandit ula di Temrikt sskanent-t-id aṭas n tɣawsiwin yuran ay d-dğan yemdanen n tallit-nni, am yeɣmisen udmawanen (journaux personnels), tibratin ay myuran medden akk d tɣemmar (rubriques) yuran s tirlandit deg yeɣmisen n Yirlandiyen yettidiren di Temrikt, am wakken ay d-ffɣen diγ ula d iɣmisen yuran s snat n tutlayin, tirlandit akk d teglizit. Yernu ayen d-uran wid iḥedṛen i tallit-nni yesseḍher-d diɣ citṭ n tafat ɣef wemḍal-nni (ddunit) yeffren n yiminigen irlandiyen yettmeslayen tutlayt-nsen akk d wid ay yewwten akken ad tt-id-ssidren. Amagrad-agi ad d-yemmeslay ɣef umezruy n tutlayt tirlandit ɣur Yirlandiyen iγriben yeddren di Temrikt. |
||
'''Ayen d-bedrent teftarin* |
'''Ayen d-bedrent teftarin* ɣɣef temsalt-a (tafrat (tiftarin) : document)''' |
||
Xas ma yella d imelyunen n yiminigen irlandiyen ay yunagen γer Yiwunak Yedduklen, ulac aṭas ay yuran fell-asen deg umezruy. Tiftarin ay d-ibedren tirlandit ur s-fkint azal meqqren. Nnig waya, aṭas n teftarin i deg ay d-ggaren tamawt d akken Irlandiyen llan ifen iminigen iberṛaniyen nniḍen imi nitni llan ssnen taglizit. Adlis n "Tutlayt Tirlandit deg Yiwunak Yedduklen" ay d- |
Xas ma yella d imelyunen n yiminigen irlandiyen ay yunagen γer Yiwunak Yedduklen, ulac aṭas ay yuran fell-asen deg umezruy. Tiftarin ay d-ibedren tirlandit ur s-fkint azal meqqren. Nnig waya, aṭas n teftarin i deg ay d-ggaren tamawt d akken Irlandiyen llan ifen iminigen iberṛaniyen nniḍen imi nitni llan ssnen taglizit. Adlis n "Tutlayt Tirlandit deg Yiwunak Yedduklen" ay d-yeffɣen di teẓrigin n T.W. Idhe*, d adlis ay inefɛen aṭas leqdic ɣef unadi-yagi, yernu amur meqqren deg wayen d-yettwabedren deg-s yettwakkes-d seg yimagraden n wedlis-agi. [Callahan, Joseph. The Irish Language in the United States, in T.W. Idhe (ed) Bergin and Garvey. 1994]. Menɣir adlis-agi, ur ufiɣ ara aṭas n tɣawsiwin nniḍen yernu citṭ-nni ay ufiɣɣ, yebder-d kan citṭaḥ n tγawsiwin, d aɛeddi kan, ɣef tutlayt tirlandit deg Yiwunak Yedduklen. Dγa isallen ay d-yefka wedlis-agi ay d-nebder d agerruj ur t-nufi anda nniḍen yernu yis-s ay ssawḍeɣ ad d-geɣɣ anadi-yagi. |
||
Deg unadi ay d-yura Fishman γef tutlayin ay sseqdacen deg Yiwunak Yedduklen, "Language Loyalty in U.S.", ur d-yebdir ara gar-sent tutlayt tirlandit. H. Kloss yemmeslay-d si tama-s, |
Deg unadi ay d-yura Fishman γef tutlayin ay sseqdacen deg Yiwunak Yedduklen, "Language Loyalty in U.S.", ur d-yebdir ara gar-sent tutlayt tirlandit. H. Kloss yemmeslay-d si tama-s, ɣɣef "tdersiyin (minortités) yettmeslayen tutlayin tiberṛaniyin (d acu kan, ur d-yebdir ara tirlandit). O'Brian akk d W.F. Adams mmeslayen-d kan citṭaḥ ɣef trebbaɛt-nni n yiminigen yettmeslayen tirlandit yernu ur fkin ara azal i umezruy n yiminigen irlandiyen di Temrikt. G. McWiney yewwet-d deg yenmezrayen (historiens) n Wenẓul [n Yiwunak Yedduklen] imi ay qqnen allen-nsen ɣef wayen d-yewwi yedles aselti (celtique) ɣer Temrikt, ama d idles irlandi neɣ d wid n Yikusiyen akk d Yigaliyen (Gallois/Welsh), d acu kan, ula d netta ur d-yebdir ara tutlayt tirlandit. E. Hutson yenna-d d akken ger n yiminigen ay d-yusan ɣer Yiwunak Yedduklen, "Irlandiyen llan seg wid yettmeslayen merṛa taglizit". Ma d T. McAvoy yenna-d d akken "Irlandiyen ay d-yusan ɣer Temrikt wwin-d kan si tmurt-nsen citṭah maḍi seg yedles-nsen akk d wansayen-nsen (traditions)" yernu yerna-d N. Glazer akk d D.P. Moynihan deg wawal-is imi ula d nitni gren diɣ tamawt d akken "ifellaḥen [irlandiyen] ay yellan ttenγalen-d ɣer Temrikt wwin-d kan citṭaḥ seg yedles-nsen irlandi". |
||
Imi ay ulac aṭas n Yirlandiyen ay |
Imi ay ulac aṭas n Yirlandiyen ay yeɣran tutlayt tirlandit, nezmer ad d-nini d akken iminigen llan ttadğan tutlayt-nsen akken kan ara d-awḍen ɣɣer Temrikt. D acu kan, tugna-yagi (image) tettban-d d taḥerfit (simple) s waṭas yernu ur tefki ara azal i wid ay ikemmlen ttmeslayen tirlandit xas ɛetṭlen di Temrikt akk d wid yewwten akken ad tt-id-ssidren. |
||
'''Anda ay llan ttidiren yiminigen''' |
'''Anda ay llan ttidiren yiminigen''' |
||
Uqbel ma yewwet-d Laẓ ameqqran |
Uqbel ma yewwet-d Laẓ ameqqran ɣef Irland, aṭas n Yirlandiyen yettmeslayen kan taglizit neγ wid yettmeslayen taglizit d tirlandit ay yunagen ɣer Temrikt. Wigi kkan-d si tmiwa n wegmuḍ (ccerq) akk d tlemmast n Irland. Seg wasmi ay iɛedda Laẓ-nni d asawen, tuget deg yiminigen irlandiyen uɣalen d wid ay d-itekken seg wetram (lɣerb) n Irland akk d tama n Munster. Yuɣ lḥal, timiwa-yagi ibeɛden llant d tid i deg yufa mliḥ iman-is yedles irlandi. |
||
Timiwa n Munster akk d |
Timiwa n Munster akk d Connauɣt, di Irland, d tid i deg amur meqqren deg yimezdaɣen llan d tirlandit ay llan ttmeslayen, yernu 50% seg yiminigen ay iṛuḥen ɣer Temrikt γef idra n Laẓ-nni d wid ay d-yekkan si tmiwa-yagi. Ur nezmir ara ad nẓer dɣɣa swaswa kan acḥal n Yirlandiyen yettmeslayen tirlandit ay iṛuḥen si yal akunti (comté) di Irland. D acu kan, ma neğɛel-as d akken azgen seg yiminigen iṛuḥen si Munster akk d Connauγt llan seg wid yettmeslayen tirlandit, akk d wazal n 5% seg yiminigen n yikuntiyen nniḍen ay yettmeslayen diɣ tutlayt-a, dɣa nezmer ad naf d akken azal n wezgen n umelyun seg yiminigen ay yesserwel Laẓ si Irland ay yellan ttmeslayen tirlandit, meḥsub d tis tlata seg wakk iminigen-nni ay yesserwel Laẓ. |
||
Asmi ay iɛedda Laẓ, akken yella yinig di tallit-nni n Laẓ ay ikemmel, tuget deg wid yellan ttṛuḥun |
Asmi ay iɛedda Laẓ, akken yella yinig di tallit-nni n Laẓ ay ikemmel, tuget deg wid yellan ttṛuḥun ɣer Temrikt tekken-d si tmiwa tigellilin akk n Wetram n Irland. Di 1891, llan mazal ssawalen tirlandit di ɛecṛa n yikuntiyen, i deg azal ger n 10% d 60% n yimezdaɣen llan sseqdacen tirlandit. Si 1856 alamma d 1880, 44% seg yiminigen yunagen ɣer Temrikt kkan-d seg yikuntiyen-nni. Ma ger n yiseggasen n 1881 d 1890, wwḍen yiminigen ay d-yekkan seg yikuntiyen-agi γer 55% seg yiminigen Irlandiyen yettazgaren agaraw (océan). Si 1891 ɣer 1910, azal n tis ṛebɛa n yiminigen Irlandiyen iṛuḥen ɣer Temrikt kkan-d seg yikuntiyen-nni yesɛan aṭas n yemdanen yettmeslayen tirlandit. Dɣa anect-a yesskan-d d akken imsiwlen n tirlandit llan ttasen-d γer Temrikt s waṭas di tallit-nni ay d-iḍefren Laẓ ameqqran n Irland. |
||
Ttbut |
Ttbut ɣef ukemmel n usseqdec n tirlandit deg Yiwunak Yedduklen : |
||
Tirlandit ur tuγal ara d tutlayt yesseqdac wegdud irlandi di Temrikt akken ay llant tutlayin nniḍen n |
Tirlandit ur tuγal ara d tutlayt yesseqdac wegdud irlandi di Temrikt akken ay llant tutlayin nniḍen n lɣerba. D acu kan, yella wayen ay d-yesskanen d akken tirlandit ur tengir ara maḍi wanag tella tettidir tedreg ɣer kra n medden. Aṭas n teftarin yuran ay d-ibedren d akken llant kra n twaculin akk d trebbaɛ ay ikemmlen sseqdacent tirlandit mbeɛd ma wwḍent-d ɣer Temrikt. Dɣa nezmer ad naf isallen ɣef trebbaɛ iɛezlen yettmeslayen tirlandit ama deg yeɣmisen, ama di tsufaɣ (publications) yuran s tirlandit, ama di tebratin neγ deg yeγmisen udmawanen, ama deg wayen d-uran yemrabḍen n Yiṛumyen ay yellan sseqdacen tirlandit di teklizt (église). Anect-a akk yesskan-d d akken tirlandit tella mazal-itt d tutlayt tamuddirt ɣut waṭas n yiminigen. |
||
Dɣa nettwali d akken ilaq ad d-nefk kra n yimedyaten (exemples) ibanen akken ad d-nessken anect-a akken ilaq. Di 1852, asertay (politicien) n New York, David Nagle ay d-ilulen di Irland, yessemter-asen (yenṣeḥ) i yimeqqranen n ukabar-yines ad asen-ttaznen i Yirlandiyen ay bɣan ad ten-fernen (voter) "irgazen ay ifehhmen tutlayt tirlandit yernu ttmeslayen-tt mliḥ, imi d tin ay d tutlayt ay fehhmen mliḥ yernu d tin i yes nezmer ad nḥaz ulawen n Yirlandiyen. Tuɣ, tutlayt-a fkan-as azal meqqren Yikaṭuliyen* (catholiques) ay izedɣen deg Yiwunak (Etats) [imarikaniyen] n wegmuḍ (ccerq) akk d tlemmast". |
|||
[Tuget tameqqrant deg Yirlandiyen d Ikaṭuliyen, di lweqt i deg amur meqqren seg Yegliziyen akk d Yimarikaniyen at laṣel aglizi d ipṛutistaniyen]. |
[Tuget tameqqrant deg Yirlandiyen d Ikaṭuliyen, di lweqt i deg amur meqqren seg Yegliziyen akk d Yimarikaniyen at laṣel aglizi d ipṛutistaniyen]. |
||
Llant aṭas n teftarin ay d-ibedren d akken llan yemrabḍen n Yiṛumyen ay yellan sseqdacen tirlandit akk d wid ay d-yettasen γer teklizin-nsen. Taklizt [takaṭulit] s yisem-is d tasudut (institution) werğin tesnerna ifadden i useqdec n tutlayt tirlandit |
Llant aṭas n teftarin ay d-ibedren d akken llan yemrabḍen n Yiṛumyen ay yellan sseqdacen tirlandit akk d wid ay d-yettasen γer teklizin-nsen. Taklizt [takaṭulit] s yisem-is d tasudut (institution) werğin tesnerna ifadden i useqdec n tutlayt tirlandit neɣɣ teqbel anect-a. D acu kan, tiftarin ay d-ibedren d akken llan yemrabḍen n Yiṛumyen yesseqdacen tirlandit di teklizit, sskanent-d d akken kra n trebbaɛ n Yirlandiyen n Temrikt llant ḥwağent amrabeḍ ara izemren ad isel i uqirri-nsent (confession) s tutlayt-nsent tayemmat. Ulac ccek d akken iminigen-agi Irlandiyen llan ssnen citṭ n teglizit akken ad zemren ad afen leqdic, d acu kan, tamusni ay ssnen tutlayt-a ur tgerrez ara alamma ara zemren ad mmeslayen yis-s i ṛebbi. Dɣa d tirlandit ay llan sseqdacen i waya. |
||
Yiwen n umaru n tallit-nni, I.D. Rupp, yura-d d akken di trebbaɛ tirlandiyin n yikuntiyen n Schuylkil akk d Carbon, di Pennsylvania, [deg Yiwunak Yedduklen], "amur meqqren di medden d Ikaṭuliyen, yernu sɛan imrabḍen ay sen-yettmeslayen s tutlayt tirlandit, yuγ lḥal d tin ay d tutlayt ay tettmeslay tuget deg yiqeddacen". John Neumann ay yellan d abesku (évêque) n Philadelphia si 1851 |
Yiwen n umaru n tallit-nni, I.D. Rupp, yura-d d akken di trebbaɛ tirlandiyin n yikuntiyen n Schuylkil akk d Carbon, di Pennsylvania, [deg Yiwunak Yedduklen], "amur meqqren di medden d Ikaṭuliyen, yernu sɛan imrabḍen ay sen-yettmeslayen s tutlayt tirlandit, yuγ lḥal d tin ay d tutlayt ay tettmeslay tuget deg yiqeddacen". John Neumann ay yellan d abesku (évêque) n Philadelphia si 1851 ɣer 1860, yernu d amesnilsi (linguiste) almani, yufa d akken ilaq fell-as ad yelmed tirlandit akken ad yemmeslay akk d wid ay d-yettasen ɣer teklizt-is. Abesku n temdint n Charleston, John England, ay yemmuten deg useggas n 1842, laṣel-is si temdint n Cork, di Irland yernu asmi yella iqeddec di Temrikt, yefka-yas azal meqqren i tutlayt yernu yella yettwali d akken Irlandiyen ay d-yekkren yis-s ttalasen ad asen-mmeslayen yemrabḍen n Yiṛumyen s tutlayt-nsen di yal amkan i deg yezmer ad yettwaxdem waya. Deg yiwet n tebrat ay s-yura i O'Connell, yenna-yas : "ɛni yeḍlem ufellaḥ irlandi ... ma yesmenyaf tutlayt n lejdud-is ɣef tin n wid ay t-iqemren (opprimer) ?". Di 1851, amseɣdad (missionnaire) Andrew Talty ay d-ilulen di Clare, mbeɛd ma yeqdec akk d yibennayen di Virginia Tutrimt (taγerbit), yessemter-as (yenṣeḥ) i yemḍebber n uɣerbaz i deg yeɣɣra di Dublin (di Irland) akken ad yecreḍ "si yal amrabeḍ ara d-yasen ɣer tmurt-a (Tamrikt) ad yelmed citṭ n tirlandit ... yernu wid yessnen seg-s yagi citṭaḥ, ad ɛerḍen ad cfun fell-as mliḥ". |
||
'''Assider n tirlandit di |
'''Assider n tirlandit di lɣerba''' |
||
Deg wezgen wis sin n lqern wis tseɛṭac, bdan xeddmen Yirlandiyen ussisen (efforts) akken ad as-gen leqrar i tutlayt-nsen di Temrikt. J.D. Beunker, N.C. Burckel, R.W. Lubomyr akk d A.T. Wynar ur d-bdiren ara akk tirlandit deg wayen d-jemɛen d isallen |
Deg wezgen wis sin n lqern wis tseɛṭac, bdan xeddmen Yirlandiyen ussisen (efforts) akken ad as-gen leqrar i tutlayt-nsen di Temrikt. J.D. Beunker, N.C. Burckel, R.W. Lubomyr akk d A.T. Wynar ur d-bdiren ara akk tirlandit deg wayen d-jemɛen d isallen ɣef yeɣmisen akk d tesɣuni ay d-ssuffuγen yegduden yettidiren deg Yiwunak Yedduklen. D acu kan, seg yiseggasen n 1850 d asawen, bdan a d-teffɣen yimagraden s tirlandit deg yeɣmisen ay tṭfen Yirlandiyen yettidiren di Temrikt, asmi ay bdant a d-ttawḍent lmujat timezwura n yiminigen-nni yenṭerren si Laẓ Ameqqran. D aɣmis n The Irish American ay d amenzu ay yebdan yessuffuɣ-d tiɣawsiwin yuran s tirlandit di teɣmert-is (rubrique) n tutlayt. Sakin, uɣalen yeɣmisen nniḍen am The American Celt (n Saint Louis), The Citizen (n Chicago) akk d The Irish Echo (n Boston) si ger yeɣmisen ay d-yessuffuɣen diɣ imagraden s tirlandit. Anect-a yessaweḍ alammi ay d-ttusbedden ula d igezda (départements) n tutlayt tirlandit di tesdawiyin timarikaniyin deg yiseggasen n 1880, ma di 1888, tebder-d yiwet n tesɣunt d akken llan 44 n yeɣmisen ay yettekkan deg wesnerni n tirlandit di Temrikt merṛa. |
||
Imir-n tebda tesdawit teggar tamawt i wanect-a, yernu deg yiwen webrid fkan yemnuda (chercheurs) azal i unadi |
Imir-n tebda tesdawit teggar tamawt i wanect-a, yernu deg yiwen webrid fkan yemnuda (chercheurs) azal i unadi ɣef tutlayin akk d yidelsan iseltiyen (celtes) u di 1895 yettusebded-d yiwen n ugezu di tesdawit takaṭulit n Washington i lmend n waya. Kra seg wudmawen imeqqranen n tesdawit am F.L.O. Roehrig (n Cornell) akk d T.J. Shahan (tesdawit takaṭulit) ttekkan mliḥ di leqdicat n umussu (mouvement) n ussider n tutlayt, yernu isemmeḍranen (reflexions) yecban win ay d-yura Dr. Shahan di 1894, "Ad d-nessukkset tutlayt tirlandit", d wid ay yuɣalen tṭuqqten di tallit-nni. |
||
Di 1853, yessebded-d Patrick Tierney (si Cavan) tiddukla tamenzut iqeddcen |
Di 1853, yessebded-d Patrick Tierney (si Cavan) tiddukla tamenzut iqeddcen ɣef tutlayt tirlandit deg Yiwunak Yedduklen. Di 1861, Tiddukla n Ossian* (Ossian Society) tessebded-d afurk di New York ay yebdan a d-yessuffuɣ kra n yedlisen n tutlayt tirlandit ay yuran zik s ufus. D acu kan, assider n tutlayt tirlandit ur yennerna ara alammi d asmi ay d-yewweḍ Michael O Lochain, ay d-ilulen di Galway, ɣer Yiwunak Yedduklen, dɣa d win umi semman kra "win ay d-yerẓan asalu i umussu n tutlayt tirlandit di Temrikt". Seg wasmi ay d-yewweḍ O Lochain ɣer Temrikt, deg useggas n 1870, ara iqeddec s leḥṛaṛa, yessebded-d yiwen n weɣmis i lmend n ussider u yeqqim iqeddec ɣef ussuffeɣ-yines alammi d asmi yemmut deg useggas n 1894. |
||
[Ossian d amedyaz ikusi (écossais) aqbur, tiddukla-ya n tsekla taseltit semman-tt |
[Ossian d amedyaz ikusi (écossais) aqbur, tiddukla-ya n tsekla taseltit semman-tt ɣef yisem-is]. |
||
O Lochain iga-yasen ifadden i yiminigen akken ad d-ssebedden tiddukliwin i lmend n weḥraz akk d tririt n teṛwiḥt i tirlandit yernu aṭas n medden ay d-yerran i |
O Lochain iga-yasen ifadden i yiminigen akken ad d-ssebedden tiddukliwin i lmend n weḥraz akk d tririt n teṛwiḥt i tirlandit yernu aṭas n medden ay d-yerran i teɣri-yines u dindin kan sbedden-d tineɣra (classes) akken ad slemden deg-sent tirlandit. Tiddukla tamenzut i lmend n wemɛiwen ger n Yiseltiyen sbedden-tt-id di Boston, di 1873 yernu iswiyen-yines nitni d asnerni n tutlayt tirlandit, tasekla-s akk d uẓawan (musique). Citṭaḥ kan mbeɛd, bdant a d-ttnulfunt tiddukliwin ay tt-yecban di tmiwa merṛa n tmurt, yernu asmi ara iteddu lqern wis 19 akken ad ifak, yufa-d lḥal nnulfant-d tiddukliwin am tigi di temdinin merṛa i deg llant trebbaɛ timeqqranin n Yirlandiyen. Ger n 1874 akk d 1886, setta d xemsin n tiddukliwin am tigi ay d-yennulfan deg Yiwunak Yedduklen. |
||
Tiddukliwin-agi llant qeddcent yal ta i yiman-is, d acu kan llan ttemyarunt wagar-asent deg |
Tiddukliwin-agi llant qeddcent yal ta i yiman-is, d acu kan llan ttemyarunt wagar-asent deg weɣmis n An Gaodhal ay yellan d aɣmis aɣelnaw n tiddukliwin-nni merṛa. D acu kan, ur neẓri ara sani tewweḍ teɣri n umussu-yagi, anwa ay s-yeslan akk d wamek tḥuza tudert n trebbaɛ n Yirlandiyen yettidiren di Temrikt. |
||
Tiddukliwin-agi merṛa llant sɛan yiwen kan n yeswi di llsas - asnerni n tutlayt. Tamenḍawt (constitution) n tiddukla n Brooklyn tebder-d d akken "Tiddukla-yagi ad tesɛu iswi n weḥraz akk d wezraɛ n tirlandit seg yilsawen n medden". Nnig n usselmed n tutlayt tirlandit, tiddukliwin-agi qedcent |
Tiddukliwin-agi merṛa llant sɛan yiwen kan n yeswi di llsas - asnerni n tutlayt. Tamenḍawt (constitution) n tiddukla n Brooklyn tebder-d d akken "Tiddukla-yagi ad tesɛu iswi n weḥraz akk d wezraɛ n tirlandit seg yilsawen n medden". Nnig n usselmed n tutlayt tirlandit, tiddukliwin-agi qedcent diɣ i lmend n usselmed n tedrest (ccḍeḥ) tirlandit, uẓawan akk d tmedyazt n tutlayt tirlandit, am wakken ay llan lemmden medden ɣur-sent amezruy n Irland akk d kra n tedyanin yemgerraden i yes zemren ad fehmen medden izri (passé) n Irland. |
||
Amussu n tutlayt deg Yiwunak Yedduklen tekkan deg-s wid yiminigen ay d-yekkren ttmeslayen tirlandit am wakken ay ttekkan deg-s kea seg wid yettmeslayen taglizit ay |
Amussu n tutlayt deg Yiwunak Yedduklen tekkan deg-s wid yiminigen ay d-yekkren ttmeslayen tirlandit am wakken ay ttekkan deg-s kea seg wid yettmeslayen taglizit ay yebɣan ad ttekkin di leqdic n ussider. Tuget deg yiselmaden n tutlayt llan seg wid ay d-yekkren s tirlandit, d acu kan tikwal, llan kra n yinelmaden ay yessawḍen ad lemden mliḥ amek ara mmeslayen tirlandit u ad tt-ttmeslayen am wid ay d-yekkren yis-s. Di 1894, yenna-d O Lochain, ay yettekkan di tiddukla n Brooklyn, "iselmaden-nneɣ seg wid-n akken yeɣran γur-neɣ". |
||
D acu kan, nezmer ad naf anda nniḍen " |
D acu kan, nezmer ad naf anda nniḍen "Aɣerbaz n Providence ... yesɛa sin seg yiselmaden imalayen (meilleurs) akk n tirlandit di tmurt, Massaw Henehan akk d O'Casey, yernu wigi seg wid ay d-yekkren yis-s". |
||
Yuɣ lḥal, ur neẓri ara s ttbut ma llan Yirlandiyen-agi yettekkan deg ussider ttmeslayen mliḥ tirlandit neɣ ala. ɣef leḥsab n wayen d-yenna O Lochain deg weɣmis n Brooklyn AGM, yella yewɛeṛ fell-asen [di tiddukla] ad d-afen wid-n ilaqen akken ad ten-ssersen deg yimukan imenṣaben (officiels) [n tiddukla], "imi alugen (règle) n tiddukla d win ay d-yeqqaren d akken ula d yiwen ur yettazmar ad d-yettwafren ala kan ma yella yettsellik-itt deg usiwel n tutlayt tirlandit". Anect-a yesskan-d d akken ala kan citṭaḥ seg yimaslaḍen n tiddukla n Brooklyn ay yellan seg wid d-yekkren s tutlayt tirlandit. |
|||
Tiddukla n Philadelphia ay d-sbedden tlata n Yirlandiyen ay d-yekkren s tutlayt-nsen di Yunyu n 1884 ala kan s tirlandit ay tella txeddem akk |
Tiddukla n Philadelphia ay d-sbedden tlata n Yirlandiyen ay d-yekkren s tutlayt-nsen di Yunyu n 1884 ala kan s tirlandit ay tella txeddem akk tiɣawsiwin-ines. Ula d tiddukla-nni tirlandit n New York tebder-d d akken d tirlandit ay d tutlayt i yes tqeddec s umata. Deg wayen d-yettwaran ɣef tfaska (festival) tirlandit ay d-yettilin yal aseggas di New York, nezmer ad nger tamawt d akken ala kan citṭ n teglizit ay yettuseqdacen ɣur tiddukla-yagi. Dɣa nezmer ad d-nini d akken asseqdec n tirlandit sdaxel n tdukliwin-agi yesskan-d d akken llan aṭas seg wid yettekkan deg-sent ay yessnen ad tt-mmeslayen. Di kra n tdukliwin, tuget seg wid yettekkan d wid ay ilemmden tirlandit, wanag di tiyaḍ, amur meqqren deg yimeltaɣen-nsen (adhérants) seg wid ay d-yekkren s tutlayt tirlandit, dɣa d tirlandit ay llan sseqdacen-tt wagar-asen. |
||
ɣef wakken nezmer ad nwali, tiddukliwin-a llant jebbdent-d akk medden, ama d imeqqranen neɣ d imecṭaḥ. Dɣa acḥal d abrid ay d-yebder O Lochain deg wutṭunen n weɣmis n An Gaodhal d akken aṭas seg yimeltaɣen n tiddukla n Brooklyn ttawin-d igerdan-nsen yid-sen akken ad ḥedṛen di temliliyin. Ma d amaru (secrétaire) n tiddukla n Philadelphia, John Robinson, yura-d d akken tiddukla-nsen tella "tesɛa tmanyin n yimeltaɣen, seg yigerdan n sebɛa n yiseggasen alamma d imɣaren, yernu merṛa ssnen ad ɣren neɣ ad mmeslayen s tutlayt n lejdud-nsen". |
|||
D acu kan, ur neẓri ara amek tella tegnit n yimeltaγen n tiddukliwin-a di tmetti (société). Tomas O'Neill Ruiseal yenna-d deg yiwen n umagrad ay d-yeffγen di Dublin Journal d akken medden yettekkan deg yiγerbazen n tutlayt ti Temrikt llan merṛa seg yigellilen imeqqranen akk ay d-yusan si Irland. Ma d O Lochain yeskaddeb aya u yenna-d d akken igellilen am wigi llan ur a ttekkayen ara ula di trebbaɛ n Yirlandiyen iγriben uγaf ad ten-ɛeqlen lğiran-nsen d acu-ten [ṛuḥen amzun ttsetḥin s laṣel-nsen]. D acu kan, ur nefhim ara ayγer Irlandiyen igellilen aṭas llan ttsetḥin ad ten-ẓren medden deg trebbaɛ tidelsanin n yeγriben, dγa nezmer ad nesteqsi iman-nneγ ma yella d lqella n cci ay ten-yedğan ad ssetḥin s yiman-nsen, neγ ssetḥan lemmer ad ttekkin di terbaɛt iqeddcen γef tutlayt-nsen ? Wissen diγ ma llan kra n yeγriben ttaḥqaren wid yellan ttnadin ad lemmden tutlayt-nsen di lγerba ? Neγ diγ wissen ma yella wid yellan ttaɛraḍen ad snernin tutlayt-nsen ttihin yis-sen wiyaḍ imi ay ttwalin d akken tirlandit d tutlayt umi d-yeqqim kan webrid n uẓekka ? Ma yella llant lumuṛ am wakka, dγa anect-a yesskan-d d akken llan medden rran lbal-nsen γer temsalt n tutlayt, yernu nezmer ad nwali d akken medden llan bḍan d tirebbaɛ deg wayen yerzan amek llan ttwalin tutlayt-nsen, dγa llan kra ḥeqren-tt maḍi, kra ur d-cliɛen ara seg-s ma d wiyaḍ tella-yasen mliḥ deg wul yernu qeddcen fell-as akken zemren. |
D acu kan, ur neẓri ara amek tella tegnit n yimeltaγen n tiddukliwin-a di tmetti (société). Tomas O'Neill Ruiseal yenna-d deg yiwen n umagrad ay d-yeffγen di Dublin Journal d akken medden yettekkan deg yiγerbazen n tutlayt ti Temrikt llan merṛa seg yigellilen imeqqranen akk ay d-yusan si Irland. Ma d O Lochain yeskaddeb aya u yenna-d d akken igellilen am wigi llan ur a ttekkayen ara ula di trebbaɛ n Yirlandiyen iγriben uγaf ad ten-ɛeqlen lğiran-nsen d acu-ten [ṛuḥen amzun ttsetḥin s laṣel-nsen]. D acu kan, ur nefhim ara ayγer Irlandiyen igellilen aṭas llan ttsetḥin ad ten-ẓren medden deg trebbaɛ tidelsanin n yeγriben, dγa nezmer ad nesteqsi iman-nneγ ma yella d lqella n cci ay ten-yedğan ad ssetḥin s yiman-nsen, neγ ssetḥan lemmer ad ttekkin di terbaɛt iqeddcen γef tutlayt-nsen ? Wissen diγ ma llan kra n yeγriben ttaḥqaren wid yellan ttnadin ad lemmden tutlayt-nsen di lγerba ? Neγ diγ wissen ma yella wid yellan ttaɛraḍen ad snernin tutlayt-nsen ttihin yis-sen wiyaḍ imi ay ttwalin d akken tirlandit d tutlayt umi d-yeqqim kan webrid n uẓekka ? Ma yella llant lumuṛ am wakka, dγa anect-a yesskan-d d akken llan medden rran lbal-nsen γer temsalt n tutlayt, yernu nezmer ad nwali d akken medden llan bḍan d tirebbaɛ deg wayen yerzan amek llan ttwalin tutlayt-nsen, dγa llan kra ḥeqren-tt maḍi, kra ur d-cliɛen ara seg-s ma d wiyaḍ tella-yasen mliḥ deg wul yernu qeddcen fell-as akken zemren. |
Lqem n wass 9 Yulyu 2007 à 00:02
| ||
Tutlayt tunṣibt | Tirlandit d Tagnizit | |
Tamanaɣt | Dublin d Belfast | |
Tajumma | 84 421 km² | |
Imedzaɣ | 5,7 m (2004) | |
Imedzaɣ deg km2 | 67,5/km² |
Irland (Éire s tutlayt tirlandit, neɣ Ireland s teglizit), d yiwet ger tigzirin tibritaniyin, tezgad deg umalu n Britanya tameqqrant, ger agaraw n Aṭluntik d Ilel n Irland. Azar n wawal Irland ikad seg wawal irlandi Ériu neɣ Éire (d isem n tyakuct n zik, unti n Yakuc neɣ Rebbi) ak° d wawal agirmani land ("akal").
Irland tebḍa af snat n tigduda: tigduda n Irland, i yellan d tamurt tillelit, akw d Irland n ugafa, i mazal ger ifassen n Tigelda Iduklen n Britanya Tameqqrant d Irland n Ugafa.
Tigzirt n Irland tesɛa azal n 6 n imelyunen imezdaɣ, af le.fsan n 2006. Garasen 4,2 imelyunen n tigduda n Irland (1,6 imelyunen di tmanaɣt Dublin), d 1,7 imelyunen n Irland n ugafa (600 000 di tmanaɣt Belfast)