Irland (Tegzirt) : Tameẓla gar ileqman

Irlund (ÉIRE s tutlayt tirlundit, neγ IRELAND s teglizit), d yiwet ger tigzirin tibritaniyin, tezgad deg umalu n Britanya tameqqrant, ger agaraw n Aṭluntik d Ilel n Irlund. Azar n wawal Irlund ikad seg wawal irlandi ÉRIU neγ ÉIRE (d isem n tyakuct n zik, unti n Yakuc neγ Rebbi) akw d wawal agirmani LAND (Akal).

Irlund tebḍa af snat n tigduda: tigduda n Irlund, i gellan d tamurt tillelit, akw d Irlund ugafa, i mazal ger ifassen n Tigelda Iduklen n Britanya Tameqqrant d Irlund n Ugafa.

Tigzirt n Irlund tesɛa azal n 6 n yifaḍ imezdaγ, af le.fsan n 2006. Garasen 4,2 ifaḍ n tigduda n Irlund (1,6 ifaḍ di tmanaγt Dublin), d 1,7 ifaḍ n Irlund ugafa (600 000 di tmanaγt Belfast)

Amezruy n ussider n tutlayt tirlandit di lγerba

Sγur Gillian M. Smith Tasuqilt sγur Umar Muffuk

[Aqeddem : mbeɛd ma neẓra-d, deg wutṭun wis 5 n weγmis-nneγ amek tagnit i deg tella tirlandit di tmurt-is taneṣlit, tigduda n Irland, nefren-d ass-a aḍris d amaynut γef tutlayt-a, d win ay d-yettmeslayen γef leqdic ay xedmen yeγriben Irlandiyen, xas akken ṛwan lḥif, akken ad d-ssidren iles-nsen aneṣli deg yiwet n tmurt n lγerba i deg yexleḍ kulci, Iwunak Yedduklen n Temrikt (USA). Di lqern wis 19, asmi ay d-tewwet yiwet n twaγit tameqqrant n laẓ di tegzirt n Irland, unagen waṭas n Yirlandiyen si tmurt-nsen γer Temrikt akken ad nadin tudert yifen tin n tmurt-nsen, d acu kan, asmi ay wwḍen γer din, ufan tamurt d tin yesɛan tutlayt iğehden yernu llan aṭas n wid ay ten-iḥeqren yernu keṛhen-ten dinna. Xas akken tutlayt-nsen ur uγen ara tanumi ttarun-tt ula di tmurt-nsen, llan kra deg-sen asmi ay wwḍen γer lγerba, yeqreḥ-iten wul-nsen ad walin tutlayt-nsen tettmettat, dγa bdan leqdic akken ilaq akken ad tt-arun, ad tt-slemden u ad tt-id-ssidren. D acu kan, amussu-nsen n ussider aṭas n wuguren ay d-yemlal ama seg yidis n tegnit yellan di Temrikt, ama seg yidis n Yirlandiyen, imi aṭas deg-sen llan ḥeqren tutlayt-nsen yernu ur d-cliɛen ara seg usider-yines. Tidet nettat d akken cciɛa ay tesɛa teglizit, imi d nettat ay d tutlayt n weγrum, akk d lqella n cci n Yirlandiyen, tedğa aṭas seg-sen ad smenyafen ad ttmeslayen u ad sselmaden i warraw-nsen taglizit, ma d tutlayt-nsen fkan fell-as afus γer wegrireb. Dγa xas ma yella yewweḍ umussu n ussider n tirlandit di Temrikt alammi d asmi ay yugar win n ussider-yines di Irland, maca adennit yewweḍ-d wass i deg yeγli tṭbel s aman, yeḥbes leqdic, yenneqḍeɛ, ur d-idği lateṛ, yernu nessaram d akken anect-a ur d as-iḍerru ara i tutlayt-nneγ ncalleh. Ma d aḍris wis sin, nerna-t-id i lmend n tmusni n tegnit iṣeɛben i deg llan ttidiren Yirlandiyen di Temrikt. Agdud-agi n yifellaḥen akk d yimeksawen yettidiren di tegzirt n Irland, si zik ay ten-ḥeqren wid ay d-yusan ad asen-kksen tamurt-nsen. Ad asen-akren ayla-nsen yernu ad ten-keṛhen ... akka ay tḍerru di ddunit-agi n lbaṭel, d win yekkaten ay yettxaqen. Asmi ay wwḍen Yirlandiyen γer Temrikt, anda ay ḍemɛen ad faken lḥif γef yiman-nsen, ufan-n tagnit teṣɛeb ugar, imi taḥeqranit-nni ay ten-ḥeqren di tmurt-nsen teḍfer-iten alammi d Amḍal Amaynut (Nouveau Monde), yernu dinna, di lγerba, anda ur sɛin imawlan, ssuffγen-d deg-sen Yimarikaniyen tiqqiḍt n wefwad-nsen, ulac tin ur sɛeddan ara fell-asen. Amagrad-agi wis sin d win ara d aγ-iɛiwnen ad nefhem ugar amezwaru-yagi. Nessaram-awen afud igerrzen].

Tazzwart

Tamsalt n tutlayt tirlandit di Temrikt qqnen fell-as allen wid yettarun amezruy yernu ulac kra n leqdic n unadi ilelli ay yettwaxedmen i lmend n tmusni n wayen i s-yeḍran i tirlandit di tmurt-agi n lγerba, xas ma ulamma yella ttbut d akken ataṣ seg yiminigen ay yellan ttṛuḥun zik γer Temrikt d wid yessnen ad mmeslayen tirlandit. Yuγ lḥal, ur neẓri acemma γef wayen ay d asen-yeḍran i yiminigen-agi asmi ay wwḍen γer Temrikt. D acu kan, neẓra d akken tasuta (lğil) tis snat n yiminigen-agi [arraw n yiminigen ay d-yekkren di Temrikt] d tin yedğan tirlandit yernu d taglizit kan ay tuγal tettmeslay. Ma yella d anect yellan ttmeslayen tirlandit ger n yiminigen, amek ay llan ttwalin tutlayt-nsen di lγerba akk d ssebbat ay ten-yessawḍen ad dğen tutlayt-nsen ur nufi fell-as acemma deg wayen yuran.

Addunen (recensements) n lqern wis 19 ay nufa maci d addunen ikemlen yernu ur d aγ-d-fkin ara isallen γef wayen i s-yeḍran i tutlayt tirlandit deg Yiwunak Yedduklen (USA). D acu kan, llant kra n teγbula (sources) ay d-yesskanen d akken tirlandit tkemmel tedder, xas akken tedreg, deg yilsawen n yiminigen yernu tewweḍ alammi ay d-teffeγ γer leğheṛ u yezreɛ umussu n ussider-yines di tmurt n Temrikt merṛa. Akemmel-agi n usseqdec n tirlandit ula di Temrikt sskanent-t-id aṭas n tγawsiwin yuran ay d-dğan yemdanen n tallit-nni, am yeγmisen udmawanen (journaux personnels), tibratin ay myuran medden akk d tγemmar (rubriques) yuran s tirlandit deg yeγmisen n Yirlandiyen yettidiren di Temrikt, am wakken ay d-ffγen diγ ula d iγmisen yuran s snat n tutlayin, tirlandit akk d teglizit. Yernu ayen d-uran wid iḥedṛen i tallit-nni yesseḍher-d diγ citṭ n tafat γef wemḍal-nni (ddunit) yeffren n yiminigen irlandiyen yettmeslayen tutlayt-nsen akk d wid ay yewwten akken ad tt-id-ssidren. Amagrad-agi ad d-yemmeslay γef umezruy n tutlayt tirlandit γur Yirlandiyen iγriben yeddren di Temrikt.

Ayen d-bedrent teftarin* γef temsalt-a (tafrat (tiftarin) : document)

Xas ma yella d imelyunen n yiminigen irlandiyen ay yunagen γer Yiwunak Yedduklen, ulac aṭas ay yuran fell-asen deg umezruy. Tiftarin ay d-ibedren tirlandit ur s-fkint azal meqqren. Nnig waya, aṭas n teftarin i deg ay d-ggaren tamawt d akken Irlandiyen llan ifen iminigen iberṛaniyen nniḍen imi nitni llan ssnen taglizit. Adlis n "Tutlayt Tirlandit deg Yiwunak Yedduklen" ay d-yeffγen di teẓrigin n T.W. Idhe*, d adlis ay inefɛen aṭas leqdic γef unadi-yagi, yernu amur meqqren deg wayen d-yettwabedren deg-s yettwakkes-d seg yimagraden n wedlis-agi. [Callahan, Joseph. The Irish Language in the United States, in T.W. Idhe (ed) Bergin and Garvey. 1994]. Menγir adlis-agi, ur ufiγ ara aṭas n tγawsiwin nniḍen yernu citṭ-nni ay ufiγ, yebder-d kan citṭaḥ n tγawsiwin, d aɛeddi kan, γef tutlayt tirlandit deg Yiwunak Yedduklen. Dγa isallen ay d-yefka wedlis-agi ay d-nebder d agerruj ur t-nufi anda nniḍen yernu yis-s ay ssawḍeγ ad d-geγ anadi-yagi.

Deg unadi ay d-yura Fishman γef tutlayin ay sseqdacen deg Yiwunak Yedduklen, "Language Loyalty in U.S.", ur d-yebdir ara gar-sent tutlayt tirlandit. H. Kloss yemmeslay-d si tama-s, γef "tdersiyin (minortités) yettmeslayen tutlayin tiberṛaniyin (d acu kan, ur d-yebdir ara tirlandit). O'Brian akk d W.F. Adams mmeslayen-d kan citṭaḥ γef trebbaɛt-nni n yiminigen yettmeslayen tirlandit yernu ur fkin ara azal i umezruy n yiminigen irlandiyen di Temrikt. G. McWiney yewwet-d deg yenmezrayen (historiens) n Wenẓul [n Yiwunak Yedduklen] imi ay qqnen allen-nsen γef wayen d-yewwi yedles aselti (celtique) γer Temrikt, ama d idles irlandi neγ d wid n Yikusiyen akk d Yigaliyen (Gallois/Welsh), d acu kan, ula d netta ur d-yebdir ara tutlayt tirlandit. E. Hutson yenna-d d akken ger n yiminigen ay d-yusan γer Yiwunak Yedduklen, "Irlandiyen llan seg wid yettmeslayen merṛa taglizit". Ma d T. McAvoy yenna-d d akken "Irlandiyen ay d-yusan γer Temrikt wwin-d kan si tmurt-nsen citṭah maḍi seg yedles-nsen akk d wansayen-nsen (traditions)" yernu yerna-d N. Glazer akk d D.P. Moynihan deg wawal-is imi ula d nitni gren diγ tamawt d akken "ifellaḥen [irlandiyen] ay yellan ttenγalen-d γer Temrikt wwin-d kan citṭaḥ seg yedles-nsen irlandi".

Imi ay ulac aṭas n Yirlandiyen ay yeγran tutlayt tirlandit, nezmer ad d-nini d akken iminigen llan ttadğan tutlayt-nsen akken kan ara d-awḍen γer Temrikt. D acu kan, tugna-yagi (image) tettban-d d taḥerfit (simple) s waṭas yernu ur tefki ara azal i wid ay ikemmlen ttmeslayen tirlandit xas ɛetṭlen di Temrikt akk d wid yewwten akken ad tt-id-ssidren.

Anda ay llan ttidiren yiminigen

Uqbel ma yewwet-d Laẓ ameqqran γef Irland, aṭas n Yirlandiyen yettmeslayen kan taglizit neγ wid yettmeslayen taglizit d tirlandit ay yunagen γer Temrikt. Wigi kkan-d si tmiwa n wegmuḍ (ccerq) akk d tlemmast n Irland. Seg wasmi ay iɛedda Laẓ-nni d asawen, tuget deg yiminigen irlandiyen uγalen d wid ay d-itekken seg wetram (lγerb) n Irland akk d tama n Munster. Yuγ lḥal, timiwa-yagi ibeɛden llant d tid i deg yufa mliḥ iman-is yedles irlandi.

Timiwa n Munster akk d Connauγt, di Irland, d tid i deg amur meqqren deg yimezdaγen llan d tirlandit ay llan ttmeslayen, yernu 50% seg yiminigen ay iṛuḥen γer Temrikt γef idra n Laẓ-nni d wid ay d-yekkan si tmiwa-yagi. Ur nezmir ara ad nẓer dγa swaswa kan acḥal n Yirlandiyen yettmeslayen tirlandit ay iṛuḥen si yal akunti (comté) di Irland. D acu kan, ma neğɛel-as d akken azgen seg yiminigen iṛuḥen si Munster akk d Connauγt llan seg wid yettmeslayen tirlandit, akk d wazal n 5% seg yiminigen n yikuntiyen nniḍen ay yettmeslayen diγ tutlayt-a, dγa nezmer ad naf d akken azal n wezgen n umelyun seg yiminigen ay yesserwel Laẓ si Irland ay yellan ttmeslayen tirlandit, meḥsub d tis tlata seg wakk iminigen-nni ay yesserwel Laẓ. Asmi ay iɛedda Laẓ, akken yella yinig di tallit-nni n Laẓ ay ikemmel, tuget deg wid yellan ttṛuḥun γer Temrikt tekken-d si tmiwa tigellilin akk n Wetram n Irland. Di 1891, llan mazal ssawalen tirlandit di ɛecṛa n yikuntiyen, i deg azal ger n 10% d 60% n yimezdaγen llan sseqdacen tirlandit. Si 1856 alamma d 1880, 44% seg yiminigen yunagen γer Temrikt kkan-d seg yikuntiyen-nni. Ma ger n yiseggasen n 1881 d 1890, wwḍen yiminigen ay d-yekkan seg yikuntiyen-agi γer 55% seg yiminigen Irlandiyen yettazgaren agaraw (océan). Si 1891 γer 1910, azal n tis ṛebɛa n yiminigen Irlandiyen iṛuḥen γer Temrikt kkan-d seg yikuntiyen-nni yesɛan aṭas n yemdanen yettmeslayen tirlandit. Dγa anect-a yesskan-d d akken imsiwlen n tirlandit llan ttasen-d γer Temrikt s waṭas di tallit-nni ay d-iḍefren Laẓ ameqqran n Irland.

Ttbut γef ukemmel n usseqdec n tirlandit deg Yiwunak Yedduklen : Tirlandit ur tuγal ara d tutlayt yesseqdac wegdud irlandi di Temrikt akken ay llant tutlayin nniḍen n lγerba. D acu kan, yella wayen ay d-yesskanen d akken tirlandit ur tengir ara maḍi wanag tella tettidir tedreg γer kra n medden. Aṭas n teftarin yuran ay d-ibedren d akken llant kra n twaculin akk d trebbaɛ ay ikemmlen sseqdacent tirlandit mbeɛd ma wwḍent-d γer Temrikt. Dγa nezmer ad naf isallen γef trebbaɛ iɛezlen yettmeslayen tirlandit ama deg yeγmisen, ama di tsufaγ (publications) yuran s tirlandit, ama di tebratin neγ deg yeγmisen udmawanen, ama deg wayen d-uran yemrabḍen n Yiṛumyen ay yellan sseqdacen tirlandit di teklizt (église). Anect-a akk yesskan-d d akken tirlandit tella mazal-itt d tutlayt tamuddirt γut waṭas n yiminigen. Dγa nettwali d akken ilaq ad d-nefk kra n yimedyaten (exemples) ibanen akken ad d-nessken anect-a akken ilaq. Di 1852, asertay (politicien) n New York, David Nagle ay d-ilulen di Irland, yessemter-asen (yenṣeḥ) i yimeqqranen n ukabar-yines ad asen-ttaznen i Yirlandiyen ay bγan ad ten-fernen (voter) "irgazen ay ifehhmen tutlayt tirlandit yernu ttmeslayen-tt mliḥ, imi d tin ay d tutlayt ay fehhmen mliḥ yernu d tin i yes nezmer ad nḥaz ulawen n Yirlandiyen. Tuγ, tutlayt-a fkan-as azal meqqren Yikaṭuliyen* (catholiques) ay izedγen deg Yiwunak (Etats) [imarikaniyen] n wegmuḍ (ccerq) akk d tlemmast".

[Tuget tameqqrant deg Yirlandiyen d Ikaṭuliyen, di lweqt i deg amur meqqren seg Yegliziyen akk d Yimarikaniyen at laṣel aglizi d ipṛutistaniyen]. Llant aṭas n teftarin ay d-ibedren d akken llan yemrabḍen n Yiṛumyen ay yellan sseqdacen tirlandit akk d wid ay d-yettasen γer teklizin-nsen. Taklizt [takaṭulit] s yisem-is d tasudut (institution) werğin tesnerna ifadden i useqdec n tutlayt tirlandit neγ teqbel anect-a. D acu kan, tiftarin ay d-ibedren d akken llan yemrabḍen n Yiṛumyen yesseqdacen tirlandit di teklizit, sskanent-d d akken kra n trebbaɛ n Yirlandiyen n Temrikt llant ḥwağent amrabeḍ ara izemren ad isel i uqirri-nsent (confession) s tutlayt-nsent tayemmat. Ulac ccek d akken iminigen-agi Irlandiyen llan ssnen citṭ n teglizit akken ad zemren ad afen leqdic, d acu kan, tamusni ay ssnen tutlayt-a ur tgerrez ara alamma ara zemren ad mmeslayen yis-s i ṛebbi. Dγa d tirlandit ay llan sseqdacen i waya.

Yiwen n umaru n tallit-nni, I.D. Rupp, yura-d d akken di trebbaɛ tirlandiyin n yikuntiyen n Schuylkil akk d Carbon, di Pennsylvania, [deg Yiwunak Yedduklen], "amur meqqren di medden d Ikaṭuliyen, yernu sɛan imrabḍen ay sen-yettmeslayen s tutlayt tirlandit, yuγ lḥal d tin ay d tutlayt ay tettmeslay tuget deg yiqeddacen". John Neumann ay yellan d abesku (évêque) n Philadelphia si 1851 γer 1860, yernu d amesnilsi (linguiste) almani, yufa d akken ilaq fell-as ad yelmed tirlandit akken ad yemmeslay akk d wid ay d-yettasen γer teklizt-is. Abesku n temdint n Charleston, John England, ay yemmuten deg useggas n 1842, laṣel-is si temdint n Cork, di Irland yernu asmi yella iqeddec di Temrikt, yefka-yas azal meqqren i tutlayt yernu yella yettwali d akken Irlandiyen ay d-yekkren yis-s ttalasen ad asen-mmeslayen yemrabḍen n Yiṛumyen s tutlayt-nsen di yal amkan i deg yezmer ad yettwaxdem waya. Deg yiwet n tebrat ay s-yura i O'Connell, yenna-yas : "ɛni yeḍlem ufellaḥ irlandi ... ma yesmenyaf tutlayt n lejdud-is γef tin n wid ay t-iqemren (opprimer) ?". Di 1851, amseγdad (missionnaire) Andrew Talty ay d-ilulen di Clare, mbeɛd ma yeqdec akk d yibennayen di Virginia Tutrimt (taγerbit), yessemter-as (yenṣeḥ) i yemḍebber n uγerbaz i deg yeγra di Dublin (di Irland) akken ad yecreḍ "si yal amrabeḍ ara d-yasen γer tmurt-a (Tamrikt) ad yelmed citṭ n tirlandit ... yernu wid yessnen seg-s yagi citṭaḥ, ad ɛerḍen ad cfun fell-as mliḥ".

Assider n tirlandit di lγerba

Deg wezgen wis sin n lqern wis tseɛṭac, bdan xeddmen Yirlandiyen ussisen (efforts) akken ad as-gen leqrar i tutlayt-nsen di Temrikt. J.D. Beunker, N.C. Burckel, R.W. Lubomyr akk d A.T. Wynar ur d-bdiren ara akk tirlandit deg wayen d-jemɛen d isallen γef yeγmisen akk d tesγuni ay d-ssuffuγen yegduden yettidiren deg Yiwunak Yedduklen. D acu kan, seg yiseggasen n 1850 d asawen, bdan a d-teffγen yimagraden s tirlandit deg yeγmisen ay tṭfen Yirlandiyen yettidiren di Temrikt, asmi ay bdant a d-ttawḍent lmujat timezwura n yiminigen-nni yenṭerren si Laẓ Ameqqran. D aγmis n The Irish American ay d amenzu ay yebdan yessuffuγ-d tiγawsiwin yuran s tirlandit di teγmert-is (rubrique) n tutlayt. Sakin, uγalen yeγmisen nniḍen am The American Celt (n Saint Louis), The Citizen (n Chicago) akk d The Irish Echo (n Boston) si ger yeγmisen ay d-yessuffuγen diγ imagraden s tirlandit. Anect-a yessaweḍ alammi ay d-ttusbedden ula d igezda (départements) n tutlayt tirlandit di tesdawiyin timarikaniyin deg yiseggasen n 1880, ma di 1888, tebder-d yiwet n tesγunt d akken llan 44 n yeγmisen ay yettekkan deg wesnerni n tirlandit di Temrikt merṛa.

Imir-n tebda tesdawit teggar tamawt i wanect-a, yernu deg yiwen webrid fkan yemnuda (chercheurs) azal i unadi γef tutlayin akk d yidelsan iseltiyen (celtes) u di 1895 yettusebded-d yiwen n ugezu di tesdawit takaṭulit n Washington i lmend n waya. Kra seg wudmawen imeqqranen n tesdawit am F.L.O. Roehrig (n Cornell) akk d T.J. Shahan (tesdawit takaṭulit) ttekkan mliḥ di leqdicat n umussu (mouvement) n ussider n tutlayt, yernu isemmeḍranen (reflexions) yecban win ay d-yura Dr. Shahan di 1894, "Ad d-nessukkset tutlayt tirlandit", d wid ay yuγalen tṭuqqten di tallit-nni.

Di 1853, yessebded-d Patrick Tierney (si Cavan) tiddukla tamenzut iqeddcen γef tutlayt tirlandit deg Yiwunak Yedduklen. Di 1861, Tiddukla n Ossian* (Ossian Society) tessebded-d afurk di New York ay yebdan a d-yessuffuγ kra n yedlisen n tutlayt tirlandit ay yuran zik s ufus. D acu kan, assider n tutlayt tirlandit ur yennerna ara alammi d asmi ay d-yewweḍ Michael O Lochain, ay d-ilulen di Galway, γer Yiwunak Yedduklen, dγa d win umi semman kra "win ay d-yerẓan asalu i umussu n tutlayt tirlandit di Temrikt". Seg wasmi ay d-yewweḍ O Lochain γer Temrikt, deg useggas n 1870, ara iqeddec s leḥṛaṛa, yessebded-d yiwen n weγmis i lmend n ussider u yeqqim iqeddec γef ussuffeγ-yines alammi d asmi yemmut deg useggas n 1894.

[Ossian d amedyaz ikusi (écossais) aqbur, tiddukla-ya n tsekla taseltit semman-tt γef yisem-is].

O Lochain iga-yasen ifadden i yiminigen akken ad d-ssebedden tiddukliwin i lmend n weḥraz akk d tririt n teṛwiḥt i tirlandit yernu aṭas n medden ay d-yerran i teγri-yines u dindin kan sbedden-d tineγra (classes) akken ad slemden deg-sent tirlandit. Tiddukla tamenzut i lmend n wemɛiwen ger n Yiseltiyen sbedden-tt-id di Boston, di 1873 yernu iswiyen-yines nitni d asnerni n tutlayt tirlandit, tasekla-s akk d uẓawan (musique). Citṭaḥ kan mbeɛd, bdant a d-ttnulfunt tiddukliwin ay tt-yecban di tmiwa merṛa n tmurt, yernu asmi ara iteddu lqern wis 19 akken ad ifak, yufa-d lḥal nnulfant-d tiddukliwin am tigi di temdinin merṛa i deg llant trebbaɛ timeqqranin n Yirlandiyen. Ger n 1874 akk d 1886, setta d xemsin n tiddukliwin am tigi ay d-yennulfan deg Yiwunak Yedduklen.

Tiddukliwin-agi llant qeddcent yal ta i yiman-is, d acu kan llan ttemyarunt wagar-asent deg weγmis n An Gaodhal ay yellan d aγmis aγelnaw n tiddukliwin-nni merṛa. D acu kan, ur neẓri ara sani tewweḍ teγri n umussu-yagi, anwa ay s-yeslan akk d wamek tḥuza tudert n trebbaɛ n Yirlandiyen yettidiren di Temrikt.

Tiddukliwin-agi merṛa llant sɛan yiwen kan n yeswi di llsas - asnerni n tutlayt. Tamenḍawt (constitution) n tiddukla n Brooklyn tebder-d d akken "Tiddukla-yagi ad tesɛu iswi n weḥraz akk d wezraɛ n tirlandit seg yilsawen n medden". Nnig n usselmed n tutlayt tirlandit, tiddukliwin-agi qedcent diγ i lmend n usselmed n tedrest (ccḍeḥ) tirlandit, uẓawan akk d tmedyazt n tutlayt tirlandit, am wakken ay llan lemmden medden γur-sent amezruy n Irland akk d kra n tedyanin yemgerraden i yes zemren ad fehmen medden izri (passé) n Irland.

Amussu n tutlayt deg Yiwunak Yedduklen tekkan deg-s wid yiminigen ay d-yekkren ttmeslayen tirlandit am wakken ay ttekkan deg-s kea seg wid yettmeslayen taglizit ay yebγan ad ttekkin di leqdic n ussider. Tuget deg yiselmaden n tutlayt llan seg wid ay d-yekkren s tirlandit, d acu kan tikwal, llan kra n yinelmaden ay yessawḍen ad lemden mliḥ amek ara mmeslayen tirlandit u ad tt-ttmeslayen am wid ay d-yekkren yis-s. Di 1894, yenna-d O Lochain, ay yettekkan di tiddukla n Brooklyn, "iselmaden-nneγ seg wid-n akken yeγran γur-neγ".

D acu kan, nezmer ad naf anda nniḍen "Aγerbaz n Providence ... yesɛa sin seg yiselmaden imalayen (meilleurs) akk n tirlandit di tmurt, Massaw Henehan akk d O'Casey, yernu wigi seg wid ay d-yekkren yis-s".

Yuγ lḥal, ur neẓri ara s ttbut ma llan Yirlandiyen-agi yettekkan deg ussider ttmeslayen mliḥ tirlandit neγ ala. Γef leḥsab n wayen d-yenna O Lochain deg weγmis n Brooklyn AGM, yella yewɛeṛ fell-asen [di tiddukla] ad d-afen wid-n ilaqen akken ad ten-ssersen deg yimukan imenṣaben (officiels) [n tiddukla], "imi alugen (règle) n tiddukla d win ay d-yeqqaren d akken ula d yiwen ur yettazmar ad d-yettwafren ala kan ma yella yettsellik-itt deg usiwel n tutlayt tirlandit". Anect-a yesskan-d d akken ala kan citṭaḥ seg yimaslaḍen n tiddukla n Brooklyn ay yellan seg wid d-yekkren s tutlayt tirlandit.

Tiddukla n Philadelphia ay d-sbedden tlata n Yirlandiyen ay d-yekkren s tutlayt-nsen di Yunyu n 1884 ala kan s tirlandit ay tella txeddem akk tiγawsiwin-ines. Ula d tiddukla-nni tirlandit n New York tebder-d d akken d tirlandit ay d tutlayt i yes tqeddec s umata. Deg wayen d-yettwaran γef tfaska (festival) tirlandit ay d-yettilin yal aseggas di New York, nezmer ad nger tamawt d akken ala kan citṭ n teglizit ay yettuseqdacen γur tiddukla-yagi. Dγa nezmer ad d-nini d akken asseqdec n tirlandit sdaxel n tdukliwin-agi yesskan-d d akken llan aṭas seg wid yettekkan deg-sent ay yessnen ad tt-mmeslayen. Di kra n tdukliwin, tuget seg wid yettekkan d wid ay ilemmden tirlandit, wanag di tiyaḍ, amur meqqren deg yimeltaγen-nsen (adhérants) seg wid ay d-yekkren s tutlayt tirlandit, dγa d tirlandit ay llan sseqdacen-tt wagar-asen.

Γef wakken nezmer ad nwali, tiddukliwin-a llant jebbdent-d akk medden, ama d imeqqranen neγ d imecṭaḥ. Dγa acḥal d abrid ay d-yebder O Lochain deg wutṭunen n weγmis n An Gaodhal d akken aṭas seg yimeltaγen n tiddukla n Brooklyn ttawin-d igerdan-nsen yid-sen akken ad ḥedṛen di temliliyin. Ma d amaru (secrétaire) n tiddukla n Philadelphia, John Robinson, yura-d d akken tiddukla-nsen tella "tesɛa tmanyin n yimeltaγen, seg yigerdan n sebɛa n yiseggasen alamma d imγaren, yernu merṛa ssnen ad γren neγ ad mmeslayen s tutlayt n lejdud-nsen".

D acu kan, ur neẓri ara amek tella tegnit n yimeltaγen n tiddukliwin-a di tmetti (société). Tomas O'Neill Ruiseal yenna-d deg yiwen n umagrad ay d-yeffγen di Dublin Journal d akken medden yettekkan deg yiγerbazen n tutlayt ti Temrikt llan merṛa seg yigellilen imeqqranen akk ay d-yusan si Irland. Ma d O Lochain yeskaddeb aya u yenna-d d akken igellilen am wigi llan ur a ttekkayen ara ula di trebbaɛ n Yirlandiyen iγriben uγaf ad ten-ɛeqlen lğiran-nsen d acu-ten [ṛuḥen amzun ttsetḥin s laṣel-nsen]. D acu kan, ur nefhim ara ayγer Irlandiyen igellilen aṭas llan ttsetḥin ad ten-ẓren medden deg trebbaɛ tidelsanin n yeγriben, dγa nezmer ad nesteqsi iman-nneγ ma yella d lqella n cci ay ten-yedğan ad ssetḥin s yiman-nsen, neγ ssetḥan lemmer ad ttekkin di terbaɛt iqeddcen γef tutlayt-nsen ? Wissen diγ ma llan kra n yeγriben ttaḥqaren wid yellan ttnadin ad lemmden tutlayt-nsen di lγerba ? Neγ diγ wissen ma yella wid yellan ttaɛraḍen ad snernin tutlayt-nsen ttihin yis-sen wiyaḍ imi ay ttwalin d akken tirlandit d tutlayt umi d-yeqqim kan webrid n uẓekka ? Ma yella llant lumuṛ am wakka, dγa anect-a yesskan-d d akken llan medden rran lbal-nsen γer temsalt n tutlayt, yernu nezmer ad nwali d akken medden llan bḍan d tirebbaɛ deg wayen yerzan amek llan ttwalin tutlayt-nsen, dγa llan kra ḥeqren-tt maḍi, kra ur d-cliɛen ara seg-s ma d wiyaḍ tella-yasen mliḥ deg wul yernu qeddcen fell-as akken zemren.

Amussu n ussider n tutlayt di Temrikt d win yeqqnen mliḥ daγen γer win ay d-yellan di Irland. Iqeddacen irlandiyen yellan di lγerba ttekkan ama s wul, ama s yedrimen i lmend n ussider n tutlayt di Irland. Yuγ lḥal, assider n tutlayt tirlandit di Temrikt ay d-ilul uqbel ma yewweḍ γer Irland, yernu asmi yexsi umussu n ussider di Irland, win n Temrikt ikemmel yedder mbeɛd-is. Assider n tirlandit di Temrikt yebda yettuγal yeğhed deg yiseggasen n 1870, wanag win n Irland alammi d taggara n yiseggasen n 1880 ay yebda yettaγ aẓar di tmurt. Di 1883, nnan-d deg weγmis n Freeman's Journal d akken Irlandiyen n Temrikt ifen wid yeqqimen di Irland awwi rran lbal-nsen γer tutlayt : "Deg wayen yerzan tutlayt-nsen, arraw n tmurt-nneγ di Marikan dğan mliḥ γer deffir Irlandiyen yettidiren di tmurt". Dγa di lweqt i deg uγalen medden ur d-cliɛen ara si tutlayt di Irland mbeɛd ma ḍrant tedyanin-nni meqqren n yiseggasen n 1910, di Temrikt, assider n tutlayt yeqqim alammi d taggara n yiseggasen n 1920 akk d tezwara n yiseggasen n 1930.

Tasγunt n An Gaodhal

Tasγunt n An Gaodhal ay yellan tteffeγ-d yal aggur s snat n tutlayin, tirlandit akk d teglizit, si 1881 alamma d 1904 d O Lochain ay tt-id-yesbedden yernu tesɛ dduṛ meqqren deg ussider n tutlayt tirlandit. Si tama, teldi-yasen abrid i wid yettarun s tirlandit akken ad ttarun deg-s s tutlayt-nsen, si tama nniḍen, tasγunt-a tella-d d tin ay yesduklen akk tuγac n Yirlandiyen yettidiren di Temrikt. Tasγunt-a tella tesɛa s umata setṭac n yisebtar yernu qrib anect-a ay tesɛa n yimagraden (articles) s tirlandit ay tesɛa s teglizit. Tasgunt-a tella tqeddec i lmend n "weḥraz d wesnerni n tutlayt tirlandit akk d leqdic i lmend n tfulmant (autonomie) n weγlan (nation) irlandi."

Assuffeγ n tesγunt-agi yennerna mliḥ imi "1000 n wudmawen (exemplaires) ... ay yellan teffγen-d seg-s yal aggur deg useggas-is amezwaru, yernu seg yimir-n ara yettnerni usuffeγ yines alammi d ass-a, mi akka ara d-teffγen seg-s 2880 n wudmawen". D acu kan, tasγunt-a n tutlayt tirlandit tella tesɛa ala kan 400 n yimagazen (abonnés) di Dublin di 1887. Tasγunt-a tella tessuffuγ-d isefra, tizlatin (chansons), tibratin akk d tgejda (éditorials) s tutlayt tirlandit, yernu yiwen si leqdicat ay llan xeddmen di tallit-nni netta d alqaḍ n ufulekluṛ irlandi. Dγa llan-d waṭas seg wid yettekkayen di tesγunt-a ay d-yuznen timucuha d temɛayin, isefra, timseɛraq akk d ddeɛwat s tutlayt tirlandit, d tid i γef mazal cfan wat yiles irlandi yettidiren di Temrikt. Anect-a yefka-d aṭas n tγawsiwin ara yezzhun wid yessnen ad γren tirlandit. Tasγunt-a tella tessuffuγ-d diγ timsirin (leçons) i wid ur nettmeslay tirlandit akken ad bdun ad lemmden tutlayt-a, yernu aṭas n tebratin ay d-yettwaznen (yettuceggɛen) i An Gaodhal qqaren-d deg-sent medden d akken timsirin-a llant sɛant azal ameqqran imi ay ttɛawanent medden ad issinen u ad γren ad arun tutlayt tirlandit.

An Gaodhal d tasγunt ay d aγ-d-yemmalen mliḥ amek llan ttxemmimen wid yesɛan tutlayt tirlandit deg wulawen-nsen yernu tuγ sin n yiberdan i lmend n wesnerni n tutlayt. Si tama, tasγunt-a tessuli-yas azal-is i tutlayt tirlandit, tcekkeṛ-d timmeṛkantit-yines, ccbaḥa-s akk d umezruy-is aqbur yernu tettaɛraḍ ad tqenneɛ medden d akken zemren ad d-kksen ibuγar (lfaydat) meqqren si tutlayt-a. Si tama nniḍen, tella tesγunt-a tekkat-d diγ deg wid ur nettɛawan ara tirlandit yernu tettwali-ten xedɛen tamurt-nsen rnan xedɛen iman-nsen.

Abrid amenzu ay tuγ An Gaodhal i lmend n ussider n tutlayt netta d leqdic akken ad d-ssakin medden γef ugerruj ay d-tedğa tutlayt tirlandit i wegdud-is. Tasγunt-a tella tessutur si medden ad as-gen leqrar "i ugerruj γlayen n yiwet n tutlayt zeddigen, iğehden, icebḥen yernu meqqer ccan-is". Tella tesγunt-a tettwali tutlayt tirlandit d ajgu alemmas n tẓuri (art) d wesnulfu akk d tlelli n Yirlandiyen yernu ma yesṛuḥ wegdud tutlayt-a, ula d tamusni-nsen ad tṛuḥ. "Aγlan (lğens) yettaken afus di tutlayt-is ad tṛuḥ γer wegrireb ad yesṛuḥ ula d aḥric yelhan akk di tamusni-yines u ad yuγal d akli n tmusni n wiyaḍ". Dγa tutlayt tedğa medden, si tama, ad d-snulfun taẓuri (art) ifazen [tasekla, tizlatin, atg.], dγa anect-a yerra-ten feṛḥen ama s yiman-nsen, ama s wayen d-xeddmen, si tama nniḍen, tutlayt teldi-yasen diγ abrid i medden akken ad issinen ayen xedmen wid ay ten-yezwaren. Dγa ala kan d abaγur (lfayda) ay izemren ad asen-d-yekk i Yirlandiyen mi ara ttekkin deg ussider n tutlayt-nsen, yernu leqdic n ussider n tutlayt "d win ay qqnen mliḥ γer umezruy aqbur, d win yesɛan azal meqqren di tnettit n weγlan-nneγ (nation) yernu d win yeqqnen diγ mliḥ s ayen uran Yirlandiyen di zzman aqbur". Tirlandit tezmer ad tesselmed i medden aṭas n tγawsiwin, ur ttazmaren ara ad tent-lemden s tutlayin nniḍen. Amezruy akk d tezlatin n Irland s tirlandit ay llan a ten-ttarun; s tutlayt-a ay nezmer ad nissin agles (antiquité) n yiri (race) irlandi, n yiẓuran-is akk d umezruy-is".

Iγelnaẓriyen (nationalistes) irlandiyen iqeddcen deg yinurar merṛa, ama d wid n yedles, wid n tsertit, wid n tdamsa (économie) akk d yimeγnasen, merṛa uγalen dduklen i lmend n ussider akk d uɛiwen n tutlayt, d acu kan, yemgerrad (yemxallaf) wemkan ay d as-tefka yal tarbaɛt deg yimenγi-yines i tutlayt tirlandit. Aṭas seg yiγelnaẓriyen irlandiyen ay yellan keṛhen mliḥ s kra n tγawsa yeqqnen γer teglizit akk d Yegliziyen, dγa d anect-a ay yedğan imenγi i lmend n tutlayt ad yekcem s annar n tsertit. Deg yiwet n tebrat ay yura P.J. O'Hanlon i Tiddukla Taseltit n Brooklyn, yewwet-d deg-s bab-is deg Yegliziyen ara yettaɛraḍen ad hudden tutlayt tirlandit yernu iduɛa-yas i ṛebbi ad d-yesseɛjel ass i deg ara d-rren ttaṛ Yirlandiyen γef wayen sen-xedmen yemdanen-agi yettwaneɛlen. Tasγunt n An Gaodhal tella teggar-d diγ tiγri sya γer da i medden akken ad ɛiwnen tirebbaɛ tigrawalin ara itgen tagrawla (révolution) i lmend n ussuffeγ n Yegliziyen s yiγil si Irland. Dγa tbedder-d tesγunt-agi d akken ula d tagrawla tirlandit d tin ay iqeddcen diγ i lmend ussukkes (assemneɛ) n tutlayt tirlandit.

Asmi ay ddmen yiγelnaẓriyen irlandiyen tutlayt tirlandit u rran-tt d azamul n tnettit-nsen taγelnawt (identité nationale) yeḍra-d ubeddel meqqren deg umezruy n tutlayt-a. Wid yettekkan deg umussu n tutlayt sbedden-d tinettit yemgerraden γef tin n Yirlandiyen imensayen (traditionnels), n menwala. Dγa xelqen-d amḍal (monde) adelsan yemgerraden s waṭas γef win n yifellaḥen-nni ineṣliyen yettmeslayen tirlandit. Ayen n d iri i yes d-yegla wanect-a γef tutlayt ad d-nemmeslay fell-as ticki u ad t-nqaren akk d tγawsiwin yelhan i yes d-yegla umussu n ussider n tutlayt.

Tuγal tutlayt d nettat ay d iles agaman (naturel) n medden. D nettat ay d azamul n tnettit, yernu d nettat ay yettaran amdan irlandi "d aterras (individu) n tidet yernu d amaslaḍ (membre) yettekkan deg wegdud ibanen. Ma tṛuḥ tutlayt tirlandit, ur d-mazal ara medden zemren ad d-inin d akken d Irlandiyen ay llan. Marcus Mac Mhaird iger-d tiγri i lmend n weḥraz n "ugerruj imqeddes (sacré) ay d-yettwaweṛten sγur lejdud" yernu yenna-d d akken tutlayt tirlandit d nettat ay d "azamul yernu d taɛessast n teγlent-nsen (nationalité)". Dγa yura-d : "Ma yella d tidet nesɛa tamurt, dγa ilaq ad nḥemmel tutlayt-nni taneṣlit ay d aγ-d-tesselmed. Ma nebγa ad nuγal d lğens yettmenṭaren, ur nesɛi tamurt, d agdud ur nesɛi amezruy, ur nesɛi ayla, ur nesɛi iseγ (honneur) wala azal, ihi lḥut-n ad nettu tutlayt-nneγ".

Di lweqt i deg amussu n tutlayt yerbeḥ-d imdanen imaynuten deg wennar n tsertit, ad yili yesṛuḥ diγ aṭas n yemdanen nniḍen ay yellan bγan ad ttekkin di leqdic γef tutlayt, maca ur ten-ɛğibent ara tikta n yiγelnaẓriyen isertiyen neγ imeγnasen. Iγelnaẓriyen ur llin ara kkaten-d kan deg Yegliziyen, wanag llan kkanten-d ula deg Yirlandiyen yettmeslayen taglizit. Dγa yella O Lochain yeqqar-d d akken Irlandiyen merṛa yettmeslayen taglizit d wid ixedɛen tamurt-nsen : "Ass-a nettmeslay-d s tidet-nneγ yernu neẓra ayen d-neqqar, neqqar-d s teqseḥ ... d akken s kra n Yirlandi ay d-yettmeslayen γef yimenγi i lmend n weγlan (nation) irlandi, yili netta yeqqen allen-is γef tutlayt ay t-yedğan ad yili d yiwen seg Weγlan-agi, nekni nettwali d akken ulac lxelq ay yuklalen ad yettwakṛeh kteṛ-is di ddunit". D acu kan, anect-a yesskan-d diγ d akken assider n tutlayt d win ay yellan yesɛa azal meqqren yernu qedcen fell-as medden s leḥṛaṛa, imi ma nenna-d d akken iminigen irlandiyen wwḍen alammi ay ddan akk d umussu ay yettwalin deg wid ur nettmeslay tirlandit d ixabiten ay ixedɛen tamurt-nsen, anect-a yesskan-d d akken llan qeddcen seg wul-nsen γef tutlayt tirlandit.

Iγelnaẓriyen llan ttwalin d akken ma wwten-d di teglzit, ad ssiwḍen ad qennɛen medden d akken d tirlandit ay d-yekkan nnig-s. Dγa llan qqaren-d d akken taglizit d tutlayt n umesbaṭli [amennekcam], yernu seg wakken terra Irlandiyen di rrif alammi ay yuγal ula d azal-nsen ur yettaweḍ ara anect n win n waklan : "S kra n Yirlandi ur nessin ara tutlayt n tmurt-is d akli n Yegliziyen ay yella ... d anect-a, yerra tamgerḍt-is s ddaw n uzaglu asaksi [aglizi]". Llan ttwalin taglizit d tutlayt n yiweḥciyen di lweqt i deg tirlandit d tutlayt n tγerma, yernu s wanect-a ay llan yiγelnaẓriyen a ttnadin ad d-ssakin medden γef tuccḍa ay gan imi ay dğan tirlandit u bγan ad ten-qennɛen akken ad uγalen γur-s. D acu kan, tamuγli-nsen tṛuḥ amzun d tin ay yeqqaren i medden "ddut-d yid-neγ neγmulac d iɛdawen ay tellam". O Lochain yella yettwali d akken amdan d win ay ilaqen ad yefren abrid-is, ad yili yedda d tutlayt tirlandit neγ mgal-ines, yernu win ifernen ad yeddu d tirlandit d win ay ilaqen ad yedğ s kra n wayen yeqqnen γer teglizit akk d Yegliziyen.

Yuγ lḥal, ad ilin llan Yirlandiyen yettmeslayen taglizit akk d tirlandit, maca d taglizit ay sseqdacen di tudert-nsen, ma d tirlandit ur iban wamek tt-ttwalin, ur rγin fell-as, ur tt-kṛihen. Ad ilin fkan-d tamezẓuγt i umussu n tutlayt, imi ay yeldi abrid i temlilit ger medden yernu yedğa-ten diγ umussu-yagi ad issinen timɛayin d tezlatin-nsen n zik. D acu kan, awal aqesḥan ay d-qqaren kra mgal-nsen yesserwel-iten γef ussider n tutlayt. Ayen i yes d-yegla ussider :

Neẓra d akken llan aṭas n Yirlandiyen yettmeslayen tirlandit ay yellan ttidiren deg Yiwunak Yedduklen di tgara n lqern wis tseɛṭac. Di lweqt i deg yelɛeb umussu n ussider dduṛ meqqren deg usaki n medden akken ad rren ddhen-nsen γer tutlayt, yella diγ ilaq fell-as ad yeqdec akken ara d-yerbeḥ lemɛawna n medden yettmeslayen tirlandit akken ad yessiweḍ s iswi-s. Ma yella ur yessawaḍ ara umussu ad iqenneɛ medden akken ad as-gen leqrar i tutlayt-nsen, amussu-ya ad yidir kan skud mazal taγelnaẓrit tirlandit tettɛawan-it, dγa asmi ara d-yaweḍ wass i deg imenγi aγelnaẓri ur yetteḥwiği ara tirlandit, ass-nni ula d assider ad yemmet. Dγa d anect-nni ay yeḍran s tidet ama di Irland, ama di Temrikt, d acu kan amussu n Temrikt yerna yedder kra n yiseggasen sdeffir n win n Irland. Asmi kan tessaweḍ Irland ad tawi azarug-is (indépendance) yernu yettussebded-d dinna "Uwanek Ilelli" (Etat Libre), ssuffγen yiγelnaẓriyen tutlayt tirlandit si tesmektayt-nsen (agenda). Ifuk nnfeɛ-yines.

Ma di Temrikt, ikemmel ussider n tutlayt alammi d iseggasen n 1920. Ur neẓri ara ma yella taluft-nni tameqqrant n tdamsa (économie) ay iḥuzan ddunit di tgara n yiseggasen n 1920 d nettat ay d ssebba ay yenγan amussu n ussider n tirlandit di lγerba, d acu kan, γef wakken nettwali, tezmer taluft-a ad tili telɛeb dduṛ meqqren deg wanect-a. Am wakken diγ ur neẓri ara ma bdan ttanqasen wid yettɛawanen amussu n ussider asmi ay yeffeγ yimenγi i lmend n tlelli n Irland γer tafat. Maca mi ara nwali d akken amussu yellan di Temrikt yedder ugar n win yellan di Irland, nezmer ad nẓer d akken ayen i yes d-yegla weḥbas n yimenγi aserti di Irland yemgerrad γef wayen i yes d-yegla di Temrikt i wid yellan qeddcen γef yedles.

Rnu-yas s anect-a, deg yiseggasen n 1920 d 1930 yufa-d lḥal amur meqqren seg yiminigen-nni yettekkan deg ussider n tutlayt deg yiseggasen n 1870 mmuten, dγa ula d anect-a yezmer ad yili d ssebba nniḍen i lmut n umussu-yagi. Tisuta-nni (leğyal) ay d-iḍefren n yiminigen ur tṭuqqten ara deg-sent wid yessnen ad mmeslayen mliḥ tirlandit, dγa nezmer ad nefhem s wanect-a d akken iselmaden akk d yemḍebbren-nni iqburen n tiddukliwin fuken wid ara ten-id-ixelfen akken ad kemmlen leqdic. Iminigen-nni ay ikemmlen ttawḍen-d mbeɛd n 1900 yufa-d lḥal tḥuza-ten teglizit ugar n yiminigen-nni ay ten-yezwaren. Nnig waya, iminigen-agi imaynuten ufan-n di Temrikt tisuta n yiminigen ay izedγen dinna yernu rran taglizit d nettat ay d tutlayt-nsen tawḥidt, yernu fernen ur ttmeslayen ara s tutlayt-nsen i warraw-nsen ay d-ilulen di lγerba [dγa imaynuten-nni ddmen anect-a γef yeqburen u uγalen ula d nitni xeddmen akka].

D acu kan, amussu n ussider yegla-d diγ s tγawsiwin yesɛan azal meqqren i tutlayt tirlandit imi ay d-yessuffeγ tirlandit seg yexxamen -i deg llan medden sseqdacen-tt kan wagar-asen di twacult- yernu yessers-itt-id s annar n berṛa. Amussu n ussider yessekcem diγ tirlandit s aγerbaz akk d tesdawit, anda ay d-lhan yid-s yimassanen. Aṭas n yinawen (discours) am wid ay d-uran Roehrig akk d Shahan ay d-yeffγen s tirlandit yernu γran-ten medden. D acu kan, di lweqt i deg aṭas n wid yettmeslayen mliḥ tirlandit llan ttekkan deg umussu n ussider n tutlayt, aṭas n Yirlandiyen nniḍen qqimen mebɛid n wanect-a, dγa yezmer lḥal ad ilin gan aya imi ay bdan a ttḥulfun d akken tirlandit d ayla kan n yimeṛkaniyen, yimassanen akk d yiγelnaẓriyen. Iminigen ay yellan weḥlen deg wuguren n temɛict di lγerba ad ilin ḥulfan i yiman-nsen ttuḥettmen ad lemden mliḥ taglizit. Imi ay tuγal tirlandit di lγerba d tin ay ibeɛden γef yedles-nni amensay n yifellaḥen di Irland, yuγal yeshel lḥal γef Yirlandiyen ad sṛuḥen tutlayt-nsen u ad ddmen tayeḍ deg wemkan-is.

Ssebbat n webrir n ussider (abrir = échec)

D tasγunt n An Gaodhal ay d-yellan d tala-nneγ tameqqrant i seg ay d-nugem isallen γef wamek llan medden ttwalin tutlayt tirlandit. Aṭas si trebbaɛ n yiminigen ay yellan ttwalin d akken tutlayt d nettat ay d azamul n tnettit-nsen taγelnawt, dγa gan-as mliḥ leqrar asmi ay wwḍen γer Temrikt. D acu kan, iminigen irlandiyen ur llin si ger wigi. Yuγ lḥal, llant aṭas n ssebbat yemcubbaken ay ten-yessawḍen ad beddlen tutlayt-nsen, nezmer ad d-nebder gar-asent aclaɛ ur d-cliɛen ara Yirlandiyen si tirlandit akk d uḥebbeṛ-nsen i lmend n welmad n tutlayt i yes ara ttcen aγrum. Yuγ lḥal, ula di tmurt-nsen, di Irland, tella tirlandit tettwaḥqer u ttwalin-tt d tutlayt n yigellilen, d tutlayt i yes ttsetḥin. D ayen ibanen d akken iγilifen ay d-wwin yiminigen irlandiyen si Irland leɛben dduṛ di tidğin n tutlayt tirlandit di Temrikt, d acu kan, ad ilint llant ssebbat nniḍen ay yettekkan diγ deg wanect-a.

Tamessedγart (élitisme)

Tuγ, yuγal umussu n ussider n tutlayt d win ay ttwalin medden d tarbaɛt n tedγet (élite), n yemdanen iẓewren, yesɛan amkan ɛlayen di tmetti u rran tutlayt tirlandit d taγawsa takadimit i γef llan ttnaγen yimassanen akken ad awin cciɛa. Anect-a ad yili yesserwel aṭas n wid yettmeslayen tirlandit γef tutlayt-nsen. Aṭas seg yimassanen n tirlandit ay yellan kkaten-d deg wiyaḍ γef tirlandit ay sseqdacen yernu llan ttemyergamen deg yisebtar n An Gaodhal.

Deg yiwet n tebrat ay d-iceggeɛ Padruic, yiwen seg wid ay yuγen tanumi ttarun-d i tesγunt-a, bab-is iger-d tiγri i yimassanen akken ur d-kkaten ara deg yelmeẓyen, wanag d ifadden ara d asen-snernin, yernu iɛeggen-d d akken ilmeẓyen llan tkukrun ad d-arun di An Gaodhal imi ttagaden ur d-iteffeγ ara wayen d-uran. Dγa tegla-d tebrat-agi s ubeddel meqqren imi aṭas n medden umi yekkes ukukru yernu bdan ttarun s tutlayt-nsen.

Di tebratin n An Gaodhal nezmer ad nger tamawt i ukukru akk d tṭiq n lxaṭer n medden deg wayen yerzan tamusni n tira n tutlayt-nsen. Ula O Lochain iger-as tamawt i wugur-agi yernu yenna-d d akken yettruẓu-yasen ifadden i medden akken ad sseqdacen tirlandit. Yewweḍ yiwen seg wid ay d-yekkaten deg wiyaḍ, An Goban Saor, alammi ay d-yewwet di leqdic ay d-iteffγen s tirlandit di An Gaodhal u yenna-yas i O Lochain d akken ilaq ad inadi γef yimassanen ara t-iɛiwnen akken ad d-yessuffeγ tasγunt-is. Yuγ lḥal, O Lochain ur yeqbil ara tamuγli-yagi u yerra-yas-d d akken netta yettnadi kan ad tṭuqqten wid yettmeslayen tirlandit yernu ttarun-tt.

Tabṛat nniḍen ay d-iceyyeɛ Mass Mac Suibhne si temdint n Mobile, nezmer ad naf deg-s dakken wid yettmeslayen tirlandit llan ur sɛɛin ara laman deg yiman-nsen mi ara ttmeslayen neγ ttarun tirlandit. (...)

Maca tabrat yessewhamen akk di tebratin ay γef d-nsukk tiṭ d tin ay d-yura Anthony P. Ward ay d-ilulen di Donegal u yezdeγ di Philadelphia. Yurar dduṛ meqqren deg ussebded n tiddukla n Philo-Celt Society di Philadelphia yernu d yiwen seg yimeqranen deg terbaɛt-nni iqedcen γef ussider n tutlayt. Yella iḥemmel aṭas aγmis n An Gaodhal, u isemma-yas "d aγmis ay iqeddcen kan i lmend n wesnerni n tutlayt-iw tayemmat". D acu kan, yesḥassef imi ur yelli ara yezmer ad yaru s tirlandit : "Sḥissifeγ imi ur zmireγ ara ad awen-d-aruγ aya s tirlandit. Zemreγ ad temmeslayeγ. Zemreγ diγ ad tt-γreγ ... D acu kan, ur zmireγ ara ad ad aruγ s tirlandit acku ur ssineγ ara akk taγdirawt-is (orthographe)". Aggur kan sakkin, Antain Mac Mhaird yura-d yiwet n tebrat d taγezfant, s tirlandit, i weγmis n An Gaodhal. Anect-a yesskan-d dakken imdanen am Ward llan sɛan akk tizemmar akk d tmussni i wakken ad gren iman-nsen deg umussu (mouvement) n ussider n tutlayt, maca amussu-yagi yessiged-iten diγ u yerra-ten ttkukrun, ttsetḥin ad d-arun s tutlayt-nsen imi ttagaden ad gen tuccḍiwin.

Naire - tutlayt tirlandit akk d usetḥi

Yiwet si ssebbat yessawaḍen medden ad dğen tirlandit netta d taḥeqranit ay tt-ḥeqren yemdanen n tserkemt (classe) talemmast d tserkemt taddayt (basse), meḥsub iminigen ilemmasen d yigellilen. Aṭas seg wid yessawalen tirlandit qeblen dakken tutlayt-nsen ur tesɛi ara ccan am teglizit imi tirlandit sseqdacen-tt kan deg yexxamen-nsen n lḥif.

Deg yiwet n tebrat ay d-yura Patrick J. Duggan, si Hartford, Connecticut, yessefhem-d amek ay ḥeqren medden amussu (mouvement) n ussider n tirlandit d wamek ay ugin ad tt-id-smenɛen si nnger, imi ay walan dakken taglizit d nettat ay d tutlayt n tikli γer sdat. Duggan yura-d : "Llan aṭas n medden dagi ttmeslayen-tt [tirlandit] s yisel iserrḥe, d acu kan, mi ara sen-d-tiniḍ ad neg amussu (mouvement) i wakken ad tt-neḥrez, dγa ad ttihin ula γef ukemmel n useqdec n tirlandit ula deg wawal. Yuγ lḥal, nitni s timmad-nsen ttsetḥin mi ara mmeslayen s tirlandit".

Padraic O Treasa ay izedγen di Nashua, New Hampshire yemmeslay-d diγ γef wugur-agi. Yenna-d dakken yeɛreḍ ad d-yessebded aγerbaz n tutlayt tirlandit anda akk-n yezdeγ, maca ur yessaweḍ ara. Xas llan waṭas n medden ay yettmeslayen tirlandit dinna. Yella yessen medden, ula d yiwen wawal s teglizit ur t-ssinen ara, maca llan ttsetḥin ad mmeslayen s tirlandit i wakk-n ur tent-tettaḥqar ara tmetti (société) i deg ttidiren.

Tangaẓrit (Matérialisme)

O Lochain yella yettwali dakken d tṭmeɛ n rrbeḥ di lγerba ay yessawḍen iminigen ad dğen tirlandit. Iγaḍ-it lḥal aṭas imi ay qqlen medden la ttwalin tirlandit d tutlayt n yigellilen d lqella n tmussni. Yella ireffu mi ara iẓer dakken medden la nekkṛen tutlayt-nsen acku ttxemmimen dakken mi ara gen aya, ad yali ccan-nsen di tmetti. Yella iqeddec dima i wakk-n ad iqenneɛ medden dakken tirlandit ur tuklal ara ad tt-ḥeqren. D aya ay d iswi n wakk imagraden ay d-yura i wakk-n ad d-yeckeṛ lqedma d ccan meqqren ay tesɛa tirlandit.

Mass Mac Suibhne, ay izedγen di Mobile, Massachusetts, iger-d diγ tamawt γef wamek ay ttadğan medden tirlandit akk-n kan ara tebdu ad tettali yis-sen. Yenna-d dakken ur yefhim ara ayγer Irlandiyen-agi llan ḥeqren tutlayt-nsen.

Tizẓegẓent (Fatalisme)

Iminigen llan la ttwalin dakken d taglizit ara ten-inefɛen ugar nitni d twaculin-nsen. Nnig n tṭmeɛ-yagi Irlandiyen llan diγ la ttwalin dakken tutlayt-nsen "tebda-d yagi abrid-is i wakk-n ad tenger", ur yenfiɛ wara ma yella ḥettmen iman-nsen ad tt-id-ssidren, dγa yelha kan ma yella d taglizit ara yawin amkan-is. "Tirlandit ur k-tessawaḍ s acemma", akk-a ay d-yenna yiwen wergaz izedγen di tmurt, si Co. Louth. Ma d Mass O Suilleabhain, yettmeslayen tirlandit, yura-d deg wedlis n tmeddurt-is (Fiche Bliain ag Fas) : "anwa ay yettmeslayen tirlandit menγir tisehḥarin n ddunit ?".

Tomas O Commaiγin, ay yettmeslayen diγ tirlandit u yezdeγ di Randolph, di Carolina n Ugafa, yenna-d dakk-n medden llan ur a ttqadaren ara tirlandit acku llan la tt-ttwalin d tutlayt n yezri (passé), d tutlayt iɛedda zzman yernu ur tesɛi ara amkan-is deg ddunit tatrart (moderne).

Ur d-cliɛen ara

Wid yellan la qeddcen γef tutlayt zgan la d-ttcetkin dakken Irlandiyen ur d-cliɛen ara akk seg wayen yellan la s-iḍerru i tutlayt-nsen. Kra iγad-iten aṭas n lḥal γef waya yernu nnan-d dakk-n imdanen am wigi ur uklanen ara tamagit-nsen (identité) taγelnawt. Ula d A.P. Ward yewwet-d deg yiminigen n Philadelphia imi ur d-cliɛen ara si tirlandit.

Ur nezmir ara ad d-nini dakken wid ur nettekka ara di tiddukliwin n ussider n tirlandit llan mgal (contre) n tirlandit, wanag llan kan ur a ttwalin ara lumuṛ akk-n ay tent-ttwalin wid yebγan ad d-ssidren tutlayt. Nnig waya, imdanen-agi ur llin ara la ttwalin dakken ala d tutlayt tirlandit ay d llsas n tmagit-nsen taγelnawt, am wakk-n ur ḥsiben ara tutlayt-a d lweṛt ay sen-d-yeqqimen seg umezruy-nsen aqdim. Asmi ay ɛezmer ad ddmen taglizit imi ay tt-walan d tutlayt ara ten-inefɛɛen, gan aya mebla ma ḥulfan dakken xedɛen tamurt-nsen. Nezmer ad naf aya deg wayen ay d-yemmeslay Peter O'Donnell s tirlandit deg yiwet n tlemmiẓt (occasion) deg wemḍiq n tiddukla n Philo-Celt Society, di New York. Yenna-d dakken tisutwin (leğyal) iɛeddan asmi ur d-cliɛent ara si tutlayt-nsent, ur ilaq ara ad tent-sḍelmen acku llant d taklatin ur neẓri ara sani ara tent-tessiweḍ tidğin n tutlayt-nsent. D acu kan, yewwet-d di tsutwin n wass-a imi ara d-qqarent dakken a tutlayt ay mmeslayen kifkif.

Tagrayt

Iminigen llan ur msefhamen ara γef taluft n tutlayt. Kra deg-sen ugin tirlandit taɛinanit, wiyaḍ kemmlen la tt-sseqdacen wagar-asen, ma d wiyaḍ gren iman-nsen deg leqdic i lmend n ussider, aḥraz d wesnerni n tutlayt-nsen. Amussu (mouvement) n ussider n tutlayt tirlandit yessebɛed aṭas n Yirlandiyen γef yiman-is imi wid yellan deg-s wwin-d tikli n temsedγart (élitisme) i deg win ara ten-id-iwalin si berṛa ad yeḥseb dakken maci menwala kan ad yettekki yid-sen, nnig waya, wid yellan deg umussu-yagi llan sseqdacen awal qessḥen deg wayen yerzan tutṭfa di laṣel d tγelnaẓrit (nationalisme), d ayen ay yesrewlen aṭas n medden fell-asen. Irlandiyen si zik llan ttsetḥin u ttagaden ad mmeslayen tirlandit, dγa ula d anect-a yettekka deg usebɛed n medden γef usider. D acu kan, xas akk-n ttsetḥin s tutlayt-nsen, Irlandiyen kemmlen la tt-sseqdacen wagar-asen deg yexxamen-nsen d yimukan anda zedγen jmiɛ. Dγa, xas ma yella iminigen irlandiyen di Marikan ur llin ara mgal (contre) n tirlandit, maca maci merṛa ttekkan deg usider n tutlayt-nsen di lγerba. Iminigen llan zemren ad ttekkin deg usider n tutlayt-nsen xas ma yella xtaren ad sseqdacen taglizit di tudert-nsen n yal ass, yernu llan kra ay ixedmen akka. D acu kan, assider n tirlandit di lγerba yeḥbes, ur yessaweḍ ara s iswi (but) imi Irlandiyen ur slemden ara tirlandit i yigerdan-nsen. Yuγ lḥal, asmi ay xedmen Yirlandiyen aya, maci d kaṛuh ay keṛhen tutlayt-nsen wanag d nnfeɛɛ-nsen ay nudan u xtaren tutlayt ara yeffγen fell-asen di lγerba.

Amagrad-agi yettwaddem-d seg wemḍiq-a : http://migration.ucc.ie/

Tamselyut, Iseddagen & Izdayen Iberraniyen

http://imedyazen1.tripod.com/