Takurdit

Timiwa ideg ttidiren Yikurdiyen.

Takurdit d isem ay ssexdamen i snat n tutlayin yettemcabin mliḥ, ttmeslayen-tent wazal n 13 n yimelyunen n yemdanen di tama-nni n Asya umi qqaren Kurdistan. Tamenzut d tutlayt takurmanjit (neɣ takurdit n ugafa-nord), ma d tis snat d tutlayt tasuranit (neɣ takurdit n wenẓul -sud), ay ttmeslayen wazal n 2.800.000 n yemdaben du Lɛiraq akk d 3.000.000 n yemdanen di Iran.

Takurmanjit, tin ay ttmeslayen waṭas n medden, ad tt-naf dɣa s waṭas di ¨Tturk, anda ay llan 4 n yimelyunen n medden ay tt-yettmeslayen, deg ugafa n Lɛiraq, di Surya tt-ttmeslayen 500.000 n medden, di Arminya (100.000 n yemsiwlen) akk d di Iran (100.000). Llan diɣ wid yettmeslayen takurdit takurmanjit di Jyurjya akk d Azerbiǧan, maca ur neẓri ara acḥal, am wakken ay llant diɣ trebbaɛ timecṭaḥ n Yikurdiyen ay izedɣen di tmura tiberr'aniyen (azal n 70.000 s ujemmal), ladɣa di Lubnan akk d Turuft, deg Yiwunak Yedduklen (USA) akk d Kanada.

Wid yettmeslayen takurdit tasuranit wwḍen ɣer 6 n yimelyunen s ujemmal, ma d wid yettmeslayen takurdit takurmanjit wwḍen ɣer wazal n 7 n yimelyunen, xas ma yella llan kra ay d-yeqqaren d akken wwḍen alammi d 20 n yimelyunen. Yuɣ lḥal, maci merr'a Ikurdiyen yellan ass-a d wid ay yessnen ad mmeslayen tutlayt-nsen imi tamsertit (assimilation) tessaweḍ aṭas seg-sen ad ǧǧen takurdit, yernu llan ula d imdanen yettmeslayen tutlayin nniḍen, am tguranit neɣ tadimlit (d tutlayin tihendurufiyin ay yettemcabin wagar-asent, maca mgerradent ɣef tkurdit), yernu ḥesben iman-nsen d Ikurdiyen, d aya ay yettaran tikwal leḥsabat weɛren.

Tawacult-is

Takurdit d tutlayt tahendurufit (indo-européenne) u tettekka deg ufurk n tutlayin tiraniyin (langues iraniennes), yernu yiwet si ger n tutlayin ay tt-icuban s waṭas d tafarsit (perse) ay yellan d tutlayt taɣelnawt n Iran, akk d tabalucit, tutlayt n Balucistan.

Tantalyin-is

Tutlayt takurdit tettemxallaf ɣef leḥsab n tmiwa i deg tt-ttmeslayen. Imesnilsiyen (linguistes) ttwalin, s umata, d akken tasuranit akk d takurmanjit d tutlayin, yal yiwet i yiman-is, dɣa di lweqt i deg ttemcabint mliḥ deg umawal, sɛnt aṭas n wemgerrad (lxilaf) di tajerrumt-nsent, yernu tikwal, yewɛer' ɣef wid ay tent-yettmeslayen ad msefhamen wagar-asen. Ma d wiyaḍ, ttwalin-tent d snat kan n tantalyin n yiwet n tutlayt. Am tsuranit, am tkurmanjit, di snat yid-sent sɛant tiduntalyin (sous-dialectes) ay ttmeslayen di tmiwa-nsent. Tantala n temdint n Sulaimaniya, di Lɛiraq tuɣal d tutlayt tizeɣt (standard) n tsekla n Yikurdiyen n tmurt-a, di lweqt i deg di Iran, d tantala takurdit n Mukri (d yiwet si tentalyin n tsuranit) ay yuɣalen d tutlayt n tsekla, yernu maci aṭas ay temxallaf ɣef tin n Sulaimaniya. Si tama nniḍen, ula di lɣerba atni Yikurdiyen a d-sbeddayen tutlayt tizeɣt tamaynut, ladɣa s leqdic-nsen di rradyu.

Tiras

Di lweqt i deg Ikurdiyen n Lɛiraq, Iran akk d Surya sseqdacen agemmay aɛrab ay yettubeddlen akken ad arun tutlayt-nsen, Ikurdiyen n Tturk d agemmay alatini ay sseqdacen. Di Arminya akk d tegdudyin yellan zik s ddaw n udabu asuvyati, d agemmay asirili (arusi) ay sseqdacen Yikurdiyen, ma yella zik-nni, uqbel n 1946, Ikurdiyen n tmiwa-ya llan sseqdacen agemmay alatini, ay d-mazal ar ass-a sseqdacen-t kra.

Amkan n tkurdit di tmetti

Di Iran

90% seg Yikurdiyen ttidiren di tudrin, ma d wiyaḍ d imeksawen iteddun seg wemkan ɣer wayeḍ. Mbeɛd ma sɛeddan acḥal n yiseggasen s ddaw n lbaṭel n udabu irani, ssawḍen Yikurdiyen ad d-sbedden tasekla yuran s tutlayt-nsen di tmurt-a, yernu si 1984, tenqes mliḥ ccedda ɣef tkurdit di Iran imi ay izemren Yikurdiyen ad ɣren tutlayt-nsen di tmiwa-nsen, di tmurt-a. Aṭas n tsufaɣ (publications) ay d-yeffɣen seg yimir-n, yernu Ikurdiyen n Iran sɛan ula d tisgilin n rradyu yettmeslayen s tutlayt-nsen di tmurt-a.

Di Lɛiraq

seg useggas n 1919 ay tesɛa tutlayt takurdit aẓayer amens'ab (statut officiel) n tutlayt taẓiyant (langue régionale), yernu d nettat ay d tutlayt n usselmed deg yiɣerbazen n udabu di Kurdistan aɛiraqi. Ihi Lɛiraq ad tili tesɛa lxers'um yiwen n weɣmis s tutlayt takurdit akk d yiwen n wexxam n teẓrigin (éditions) ay d-yessuffuɣen idlisen s tutlayt-a. D tantala takurdit n Sulaimaniya ay rran Yikurdiyen n Lɛiraq d tutlayt-nsen n tsekla, yernu ɛerḍen ad tezzizedgen seg wawalen-nni n taɛrabt ay yeṭṭuqqten deg-s.

Di Tturk

Tugna:Tamtut d emmis.jpg

Tamtut takurdit d snat yessis szdat Van, Tturk,1973

di 1938 ay tettwagdel tkurdit yernu s kra n win ara tt-yemmeslayen di berr'a yezmer ad ixelles' tafgurt (amende). Di tallit-a taberkant ay sɛeddan Yikurdiyen, tutlayt-nsen tesr'uḥ aṭas seg wennar-is, aṭas n Yikurdiyen ay yuɣalen d isnutlayen (bilingues), yernu ciṭṭaḥ kan maḍi seg-sen ay ilemden ad ɣren u ad arun tutlayt-nsen. Di 1961, asmi ay d-tesbedd Tturk tamenḍawt (constitution) tamaynut, bdant a d-teffɣent tsufaɣ (publications) tikurdiyin, tikwal s snat n tutlayin, maca aṭas deg-sent ay yettwagedlen akken kan d-ffɣent. Yernu si 1967 alammi d taggara n yiseggasen n 1980, adabu aturki ikemmel kan yettzeggid di ccedda ɣef tkurdit yernu yesbedd-d aṭas n yisuḍaf (leqwanin) i yes ara sen-yerr takmamt i Yikurdiyen, ur ttmeslayen, ur ttarun tutlayt-nsen. D acu kan, di 1991, yekkes unabaḍ aturki agdal-nni-yines ɣef tkurdit, yernu xas ur d-qqimen ara aṭas n Yikurdiyen ay yettmeslayen takurdit di Tturk , maca ttwalin d akken tutlayt-nsen d aḥric yesɛan azal meqqren di tnettit-nsen.

Ma Ikurdiyen n Arminya, aṭas n leqdicat ay d-uran s tkurdit takurmanjit di tallit tasuvyatit.

Agdud-is

Tugna:Ikurdiyen g ddunit.jpg Llan deg wemḍal wazal n 25 n yimelyunen n Yikurdiyen. Ger n 40 akk d 50% seg-sen ttidiren di Tturk, 25% seg-sen ttidiren di Iran, 20 % di Lɛiraq, llan diɣ di Surya, di tmura n wenẓul n Quqaz akk d Lubnan. Tuget tameqqrant deg Yikurdiyen d inselmen isunniyen, d acu kan, llan gar-asen diɣ kra n yiciɛiyen, n yiyazidiyen akk d yimasiḥiyen. Si lqern wis 10 d asawen, bdan Yikurdiyen a d-sbeddayan tigeldiyin (royaumes) tinselmin tisunniyin, gar-asent tageldit tayyubit (ayyubides) ay d-yesbedd Salaḥ Ddin (Saladin), d tin yennuɣen mgal n Yenmudag (Croisés) ger n tgara n lqern wis 12 d lqern wis 13. Di 1920, weɛdent tmura tutrimin (tiɣerbiyin) Ikurdiyen, s wemtawa (traité) n Sèvres d akken ad ten-ɛiwnent akken ad d-sbedden tamurt timziregt (indépendante) i1 yiman-nsen, d acu kan, di 1923, ttwaxedɛen Yikurdiyen deg wemtawa n Lausanne, yernu ur ten-id-is'ag' wacemma si tmurt-nsen. D aya ay ten-yeǧǧan ad bdun imenɣi mgal n ddewla ! n Mustafa Kamel Ataturk, di lweqt i deg Tturk tefka-yasen tiyitiwin iǧehden, yernu tenfa aṭas seg-sen seg wakal-nsen. Di 1945-1946, sbedden-d Yikurdiyen n Lɛiraq akk d Iran di Mahabad Tigduda tamagdayt takurdit ay yellan s ddaw n leɛnaya tasuvyatit, d acu kan, dindin kan sseɣlin-tt Yiɛiraqiyen akk d Yir'aniyen s lemɛawna n Briṭanya Tameqqrant. Imenɣi i lmend b uzarug ikemmel ladɣa di Lɛiraq, anda ay d-yessker Barazani imenɣi mgal n udabu alemmas ger n 1961 d 1970. Di 1974, tettunefk-as tfulmant (autonomie) i tama n Kurdistan aɛiraqi, yernu tuɣal Sulaimaniya d tamaneɣt-is. Deg wemgaru n Ir'an akk d Lɛiraq (1980-1988), yal yiwet si tmura-ya teɛreḍ ad tesseqdec Ikurdiyen n tmurt-nni nniḍen di les'laḥ-is. Di 1988, tanekra n Yikurdiyen di Lɛiraq tessaweḍ adabu aɛiraqi ad asen-yefk tiyita ur nesɛi tamtilt, imi ay yesseqdec imrigen ikruranen (chimiques) mgal-nsen. Ma di 1991, akken kan iɛedda wemgaru n Wekriẓ (guerre du Golfe), yewwet diɣ udabu aɛiraqi Ikurdiyen n tmurt-is, dɣa tger! - d iman-is tmetti tagraɣlant (communauté internationale) akken ad tḥudd fell-asen. Ikurdiyen n Lɛiraq assawḍen ad ṭṭfen aḥric meqqren seg tmiwa-nsen yernu sbedden-d di tmurt-nsen, di 1992, yiwet n "ddewla takurdit". Ma di Tturk, yettak udabu tiytiwin iǧehden mgal n Yikurdiyen ay d-yebdan imenɣi imselleḥ ara yesselḥay Ukabar n Yiqeddacen n Kurdistan neɣ PKK. Di 1999, yettwaṭṭef uɣella (imḍebber) n PKK, maca anect-a ur d-yerri ara lehna ɣer tmurt. Yuɣ lḥal, Tturk attan a tettwali iman-is terra-tt tmara ad asen-tefk izerfan-nsen i Yikurdiyen, ladɣa imi ara tessaram ad tekcem ɣer Tadukli Turufit (Union Européenne).

Amezruy-is n tutlayt takurdit

Di 1934, ɛerḍen Yikurdiyen n Arminya ad rren takurdit takurmanjit d nettat ay d tutlayt ara yesduklen akk Ikurdiyen, maca ur ssawḍen ara. Llan diɣ yesdawanen (universitaires) ay iɛerḍen ad kksen imgerraden (lxilafat) yellan ger n tkurmanjit akk d tsuranit i lmend n wesdukel-nsent, maca ula d nitni ur ssawḍen ara. Yuɣ lḥal, takurdit takurmanjit tesɛa tasekla yuran d taqburt, tebda-d si tgara n lqern wis 16 akk d wis 17, u teḥbes di lqern wis 18 d wis 19, yernu d tin ay d-ssidren Yikurdiyen n Surya akk d wid yellan di Turuft, di tallit i deg tella Surya s ddaw n leɛnaya n Fransa. D Ikurdiyen n Surya ay d-issuffɣen aɣlis akurdi amenzu, s tkurdit takurmanjit, di 1932, sakin, ḍefrent-t-id aṭas n tsufaɣ (publicaitons) nniḍen ay d-yeffɣen di lɣerba.

Ma di Lɛiraq, d tamedyazt (poésie) takurdit n lqern wis 18, ay yuran s tentala n Suleymaniya ay ileɛben ddur' deg usebded n tutlayt takurdit tizeɣt di tmurt-a. Di tazwara n yiseggasen n 1920, bdan a d-teffɣen yeɣlisen s tkurdit di Suleymaniya, ma di 1931, yesteɛr'ef udabu aɛiraqi s tkurdit tasuranit, yernu bdan a tt-sselmaden deg yiɣerbazen imenza, d ayen yeǧǧan tutlayt-a ad tennerni mliḥ di Lɛiraq, u ad taf iman-is.

Yuɣ lḥal, yemxallaf wamek tella tkurdit si tmurt ɣer tayeḍ. Di lweqt i deg nezmer ad d-nini d akken tutlayt-a yegra-yas-d liser di Lɛiraq akk d Iran, di Tturk, i deg yettidir wazal n wezgen seg Yikurdiyen, mazal takurdit tettidir deg wuguren meqqren, yernu attan a tteddu akken ad tenger.

Tamselyut

• Deg mondeberbere.com Tasuqilt sɣur Ḥafiḍ Meṣbaḥ d Hamid Oubaɣa