Aselway n tegduda tatunsit

Si Wikipedia, tasanayt tilellit.
(Yettusmimeḍ seg Iselwayen n Tagduda tatunsit)

Aselway n tegduda tatunsit d aɣella n Uwanak n Tagduda tatunsit seg assebded n tawuri ass n 25 yulyu 1957. Deg uzwel agi, yeḍebber adabu aselkam s unabaḍ yetsselwayen sɣur aɣella n unabaḍ. Ɣef leḥsab n umagrad 77 n Tamenḍawt tagdudant n wass n 10 fuṛaṛ 2014, yeḍebber daɣen anzaḍ aɛlayan n tidusiyin yettwassemregen.

Ɣef leḥsab n Tamenḍawt, yetwafren s afran ameɣradi srid i anna n semmus iseggasen, ayzmaynu yiwet tikkelt kan. Seg assebded n tawuri, aten-id wid yeṭṭfen amkan nni :

Burgiba dɣa Ben Ɛli sselwayen daɣen akabar deg udabu, yettwasemman Amay-Dustuṛ, Akabar anemlay adustuṛi dɣa Amsegraw amenḍawan amagday, seg azarug deg useggas 1956 ar tagrawla n 2011.

Taneṣlit[ẓreg | ẓreg aɣbalu]

Akabar amezwaru aɣelnaẓri, Dustuṛ, yettwassebdeden deg useggas 1920[1] yebɣa yakan asaselgam n yiwet tamenḍawt id tḍwelen ar tanaya timeẓwit dɣa imenzayen n udabu amagday war ad ḍḍesen ar umenzay n tagelda. Akkw am Amay-Dustuṛ yexeddmen agzam deg useggas 1934 ddaw tamehla n Ḥabib Burgiba, yettkemmel ad yessenfali tabbanit ines i unhil yellan deg tawuri[2]. Aswir n Umay-Dustuṛ yellan di Sfax seg 15 ar 18 wamber 1955[3] yesnezgem :

Ṭaher Ben Aɛmmar s Lamine Bey d Ḥabib Burgiba deg useggas 1955.

Ɣef afermes n unhil sɣur amezdaɣ, Muḥsen Tumi yura :

Ihi, imi id yettwakmer kan id yezmel Lamine Bey ass n 29 dujamber 1955 tanaḍt id yesawelen ar tafrent n Ugraw ismatteran[2],[4]. Mɣar sakkin azarug d tafrent n Ugraw, tanarit tasertayt n Amay-Dustuṛ yessegrew ass n 10 yebrir 1956 yeḥettem agellid ad as yinni i Burgiba ad yessileɣ anabaḍ amezwaru n Tunes tazarugt. Ihi Burgiba yeddem amazrar n isuḍaf am taggara n iglamen n tawacult taḥusinit (tanaḍt n 31 mayyu 1956)[5] neɣ tadbelt n taɣult tusligt n umuɣ aɣarim n bey (amarud amseggas id ttwafken i akkw imaslaḍen n tawacult tabeylikalt (taɛetmanit)) daɣen taɣult n uqacuc sɣur yiwen anedbal yetxeddmen deg aɣlif n teẓraf. Charles Debbasch yura ɣef waya:

Ahmed Ben Salah yenṭeqed inaw.

I lmend n umulli wis sin n tuqqla ines ar Tunes, ass n 1 yunyu 1957, Ḥabib Burgiba yebɣa ad yesseɣret Tagduda, maca tazɣint n assaɣen iṛumiyen-itunsiyen id yussan seg uḥbas n tallalt n teẓraf n Fransa, yetwexxer tadyant[5]. Ass n {22 yulyu]], tanarit tasertayt n Amay-Dustuṛ tesseɣret taseɣra n imazanen n Agraw ismatteran ar tiɣimit tafeɣnamit yettwassuddsen ass n 25 yulyu[6]. Tiɣimit tebedda af 9 h 23 deg tazeɣɣa n usgeld n leqṣer n Bardo ddaw taselwit n Ǧelluli Fares d tihawt n tafekka tadiplumatit[7]. Aneɣlaf amezwaru Ḥabib Burgiba d imaslaḍen n unabaḍ ines, slid Becir Ben Yahmed ur llan ara d awamni, qqimen ɣef uɣalad n imaslaḍen. Imi-d yeldi tiɣimit, Fares yederrer belli imaslaḍen ilaq ad innin anta talɣa is ilaqen i unhil. Ahmed Ben Salah, anmazul n uselway n Ugraw, yenna-d tidmi ines akagi :

Awalen agi ttwasergegen sɣur tigermanin tidfirin. Af 15 h 30, Burgiba yebeḍḍa aẓmaẓ anarray n umnakel n beys, yerduten af ddell d taxendallast. Yeffuk deg tagara s taseɣrut n Tagduda:

Deg taggara, afran s unemzel yeser anhil ageldan aqdim 252 iseggasen dɣa yessebded anhil agdudan[8] yersan ɣef Amay-Dustuṛ kan[9]. Aylaten n bey ttwakksen-as dɣa ṣleḥen i urẓam n umerwas n Uwanak[10]. Burgiba yekcem srid deg tiwura-s n uselway deg timeṛjiwt n tirawt n Tamenḍawt id effken sin iseggasen sakkin tumast taselwayant n unhil amaynu.

Amezruy Afranan[ẓreg | ẓreg aɣbalu]

Igmaḍ n tifernin tiselwayin seg 1959
Tafrent Amazwar Agmuḍ Akabar asertay
8 wamber 1959[11] Ḥabib Burgiba 91 % Amay-Dustuṛ
8 wamber 1964[12] Ḥabib Burgiba 96 % Akabar anemlay adustuṛi (PSD)
2 wamber 1969[13] Ḥabib Burgiba 99,76 % PSD
3 wamber 1974[11],[14] Ḥabib Burgiba 99,85 % PSD
2 yebrir 1989[11] Zin Lɛabidin Ben Ɛli 99,27 % Amsegraw amenḍawan amagday (RCD)
20 meɣres 1994[15] Zin Lɛabidin Ben Ɛli 99,91 %[16] RCD
24 tuber 1999[11],[17] Zin Lɛabidin Ben Ɛli 99,45 %[18] RCD
Muḥemmed Belḥaǧ Aɛmur 0,31 % Akabar n tadukli taɣerfant (PUP)
Ɛebderreḥman Tlili 0,23 % Tadukli tamagdayt tasduklit (UDU)
24 tuber 2004[19] Zin Lɛabidin Ben Ɛli 94,49 % RCD
Muḥemmed Buciha 3,78 % PUP
Muḥemmed Ɛli Halwani 0,95 % Amussu Ettajdid
Munir Bejji 0,79 % Akabar imetti-alellam (PSL)
25 tuber 2009[20] Zin Lɛabidin Ben Ɛli 89,62 % RCD
Muḥemmed Buciha 5,01 % PUP
Ḥmed Inubli 3,80 % UDU
Ḥmed Brahim 1,57 % Amussu Ettajdid
12 dujamber 2011 Munsef Marzuqi 75,74 % Aswir i Tagduda
21 dujamber 2014[21],[22] Bejji Lqayed Ssebṣi 55,68 % Nidaɛ Tunes
Munsef Marzuqi 44,32 % Aswir i Tagduda

Ass n 8 wamber 1959 llant tifernin timezwura tiselwayin d timsuḍaf[11]. Sakkin, sin isniɣesen agi ttwadrun deg unsay deg yiwen wass kan, ass n acer (lḥedd)[11].

Seg isniɣes amezwaru, Burgiba yesɛa-d abeḥri n umalway amszarug, netta kan i d-amazwar anwarmirm. Ad yeqqim akken armi d 1974, agmuḍ ines ur yeḥbes ara ad yerni seg 91 % deg 1959 ar 99,85 % deg 1974[11]. Armi kan ass n 10 ctamber 1974 yella wayeḍ amazwar nniḍen i ɛerden ad yesssissen mgal aselway. Cadli Zwiten, aselway n Taxxamt tilemẓit tudmist n Tunes, yesseɣret aɣtas ines deg asseɣret ar taɣemsa yili yettwaḍfer sɣur alɣu n yiwen umaslaḍ n tiddukla nni yetssumelen aɣtas n uselway ines[23]. Am yettwarǧu, tirtit ur tettwaḍḍef ara sɣur tasmilt ad hoc[23]. Isniɣes agi ad yilli d aneggaru acku yettwaḍfer aseggas aḍfar sɣur taseɣrut n Burgiba am « aselway ar tudert ».

Ilaq an arǧu snat n tmerwin iwakken an ẓer aneɛruḍ wis sin n Munsef Marzuqi, aselway anaffaɣ n Tamɣunt tatunsit n izerfan n wemdan, yebɣan ad yessissen mgal Ben Ɛli deg useggas 1994. Yili, ur yezmer ara ad yessegrew amḍan n izmalen yelaqen iwakken ad yettekki ar tafrent dɣa sakkin yettwaḥbes[15] daɣen yettwagdel n upaspuṛ[24]. Zdat isedrigen agi, ilaq ad rǧun isuḍaf imenḍawanen yetwadɣeren « s uzwel asɣasan », dɣa yeksalugen ar umagrad 40 n Tamenḍawt, i tifernin n 1999, 2004 d 2009, iwakken imazwaren nniḍen ad zemren ad ssissnen iman-nsen ar tinneflest tanafellat.

Sakkin tagrawla id gweyn ar tagellawt n Ben Ɛli, Agraw ismatteran yefren aselway n Tagduda s taqiḍuft tuffirt, ass n 12 dujamber 2011, s tigti tamagdezt n imaslaḍen ines. Mraw imazwaren ssissnen-d maca, tam ur d ssegrewen ara mraw semmus izmalen yelaqen dɣa yiwen umazwar ur yesɛa ara leɛmeṛ yelaqen, yiwen kan yesɛan tiwtilin yelaqen i tirtit[25]. Munsef Marzuqi yettwafren s 153 tuɣac, kraḍt mgal, snat taggalin d 44 idɣaren imellalen, yesmezri aken i Fuɛad Mebazɛa yellan deg tawuri am imedzi[26].

Sakkin tuddma n Tamenḍawt tamaynut, adɣar yettwahel ass n 23 wamber 2014 i tafrent n uselway amaynu n Tagduda[27]. Ass n 21 dujamber, sakkin tuzzya tis snat, Bejji Lqayed Ssebṣi, aneɣlaf aqdim ddaw Burgiba dɣa aselway n Taxxamt n imazanen ddaw Ben Ɛli, yettwafren deg tuzzya tis snat s 55,68 % n tuɣac, aselway Marzuqi yegweyd 44,32 %[21]. D aselway amezwaru yettwafrenen s umagday deg tamurt[28].

Uḍḍun Tarudemt Isem Tamezwart n anna Tagara n anna Tikkin tasertayt Tira
1 Ḥabib Burgiba
(3 ɣuct 1903 - 6 yebrir 2000)
25 yulyu
1957
7 wamber
1987
Amay-Dustuṛ (1957-1964)
PSD (1964-1987)
Aneɣlaf amezwaru ddaw Lamine, bey n Tunes, Ḥabib Burgiba yeherḍ agellid s taseɣrut ass n 25 yulyu 1957 anhil ayɣef yettwafren aselway. Yettwafren s uzwil ameqran Aselway n Tagduda tatunsit ass n 8 wamber 1959, dɣa d netta kan id amazwar ar tafrent agi, Ḥabib Burgiba yettwafren aselway ar tudert ass n 18 meɣres 1975. Yettwakkes ass n 7 wamber 1987 sɣur Aneɣlaf ines amezwaru Zin Lɛabidin Ben Ɛli.
2 Zin Lɛabidin Ben Ɛli
(yellul ass n 3 ctamber 1936–2019)
7 wamber
1987
14 yennayer
2011
PSD (1987-1988)
RCD (1988-2011)
Aneɣlaf amezwaru d aneɣlaf n Tɣawsiwin n daxel n uselway Burgiba, Zin Lɛabidin Ben Ɛli yekkes aɣella n Uwanak, yennad acku d awessar aṭas iwakkend ad yekemmel ad yesselwi tamurt. Deg dujamber 2010, yuffad iman-is zdat tayyugt tameqrant n tikliwin timeẓwiyin ; yeserreḥ deg tagara taselwit ass n 14 yennayer 2011, ddaw aḥṛas n imesbaniyen, dɣa yezrizeɣ di Tagelda Tasaɛudit, s tameṭṭut-is Leila Ben Ɛli.
2
3 Fuɛad Mebazɛa
(yellul ass n 15 yunyu 1933)
15 yennayer
2011
13 dujamber
2011
RCD (2011)
Indépendant (2011)
Am aselway n Taxxamt n imazanen, Fuɛad Mebazɛa yuɣal aselway n Tagduda s imedzi ass n 15 yennayer 2011, sakkin tagellawt n uselway Ben Ɛli ar Tagelda Tasaɛudit. D tikkelt tamezwarut deg umezruy n taselwit i tettwexdem s imedzi[29].
3
4 Munsef Marzuqi
(yellul ass n 7 yulyu 1945)
13 décembre
2011
31 décembre
2014
CPR Aselway amezwaru n Tagduda yettwafrenen sakkin tagrawla yegweyn ar tadṛawt n uselway Ben Ɛli, Munsef Marzuqi d aselway amezwaru ur d yeffɣen ara seg ukabar yellan deg udabu seg wasmi yella uzarug.
5 Bejji Lqayed Ssebṣi
(yellul ass n 29 wamber 1926 - 2019)
31 dujamber
2014
2019 Nidaɛ Tunes Imi-d yerbeḥ tafrent taselwayant deg tuzzya tis snat mgal aselway anaffaɣ, Munsef Marzuqi, Bejji Lqayed Ssebṣi yuɣal aselway amezwaru yettwafrenen s umagday ar afran ameɣradi srid sakkin tagrawla.

Tira d timselɣa[ẓreg | ẓreg aɣbalu]

  1. azday s tafransist Michel Camau d Vincent Geisser, Ḥabib Burgiba : adriz n tukkest, éd. Karthala, Paris, 2004, p. 228
  2. 2,0 2,1 2,2 2,3 et 2,4 Ḥatem Ben Ɛaziza, « Seg tagelda tamenḍawant ar Tagduda », Réalités, n°762, 27 yulyu 2000
  3. Jacques Simon, Lezzayer. Izri, Lezzayer taṛumit, tagrawla (1954-1958), éd. L’Harmattan, Paris, p. 286 (ISBN 2296028586)
  4. Fayçal Cherif, « Ussan ineggura n tagelda », Réalités, n°1126, 26 yulyu 2007
  5. 5,0 et 5,1 Victor Silvera, « Anhil amenḍawan n Tunes : Tamenḍawt n 1 yunyu 1959 », Revue française de science tasertit, 1960, vol. 10, n°2, p. 378
  6. 6,0 et 6,1 Pierre-Albin Martel, Ḥabib Burgiba. Argaz, timiḍi, éd. du Jaguar, Paris, 1999, p. 69
  7. 7,0 et 7,1 « 25 yulyu 1957. Dɣa Burgiba yessebded Tagduda », Réalités, n°917, 24 yulyu 2003
  8. azday s tafransist « Proclamation de la République en Tunes », Les Actualités françaises, 31 yulyu 1957
  9. Marguerite Rollinde, Le mouvement marocain des droits de l’homme : entre consensus national et engagement citoyen, éd. Karthala, Paris, 2002, p. 108 (ISBN 2845862091)
  10. azday s tafransist Article sur la Tunes (Encarta)[permanent dead link]
  11. 11,0 11,1 11,2 11,3 11,4 11,5 et 11,6 azday s tafransist Samir Gharbi, « Radiographie d’une élection », Jeune Afrique, 2 wamber 1999
  12. azday s tafransist Ḥabib Burgiba ɣef Grand Larousse Encyclopédique
  13. Alemmas n tizrawin ifriqiyin n ugafa, Annuaire n l’Afrique du Nord, éd. Université du Michigan/Centre national n la recherche scientifique, 1969, vol. 8, p. 389
  14. Yettwasseɣret aselway ar tudert sɣur Taxxamt n imazanen ass n 18 meɣres 1975, asaḍuf agi yettusemmet ass n 25 yulyu 1988 (sakkin tuẓẓɛa ines).
  15. 15,0 et 15,1 Michel Camau d Vincent Geisser, Ḥabib Burgiba. Adriz d tukkest, éd. Karthala, Paris, 2004, p. 241 (ISBN 2845865066)
  16. azday s tafransist Encarta Archived 2007-11-17 at the Wayback Machine yessuffɣred azwil n 99,80 %.
  17. (en) Anthony H. Cordesman, A Tragedy of Arms. Military and Security Developments in the Maghreb, éd. Greenwood Publishing Group, 2002, p. 250 (ISBN 0275969363)
  18. azday s tafransist Encarta[permanent dead link] yessuffɣred azwil n 99,44 % dɣa Le Canard enchaîné n°4581 (« Carthage n ses artères », 13 ɣuct 2008, p. 8) win n 99,40 %.
  19. azday s tafransist Igmaḍ n tafrent taselwayant n 2004 (Taselwit n Tagduda tatunsit) Archived 2008-11-17 at the Wayback Machine
  20. azday s tafransist Aselway Ben Ɛli yerbeḥ tafrent taselwayant 2009 s 89,62 % (Tifernin 2009) Archived 2011-01-29 at the Wayback Machine
  21. 21,0 et 21,1 azday s tafransist « Tunes : amazwar alayki Bejji Lqayed Ssebṣi yerrbeḥ taselwayant s 55,68 % n tuɣac », Francetv info, 25 wamber 2014
  22. azday s tafransist « Bejji Lqayed Ssebṣi yeṛeggemed ad yili « aselway n akkw itunsiyen » », Le Monde, 22 dujamber 2014
  23. 23,0 et 23,1 Tuccḍa n temsisɣelt: Balise <ref> incorrecte : aucun texte n’a été fourni pour les références nommées realites1
  24. azday s tafransist Dominique Lagarde, « Tagtaẓri am tatunsit », L’Express, 21 tuber 1999
  25. azday s tafransist « Ɣef mraw imazwaren ar taselwayant, tẓa ur sɛan ara tiwtilin », Business News, 12 dujamber 2011
  26. azday s tafransist Hamida Ben Salah d Kaouther Larbi, « Tunes : Munsef Marzuqi yesmezri ar Ben Ɛli am aselway « n tagduda tamezwarut taɛrabt tilellit » », Agence France-Presse, 12 dujamber 2011
  27. azday s tafransist « Tunes : timsuḍaf ttwahelent ar 26 tuber dɣa taselwayant ar 23 wamber », Jeune Afrique, 25 yunyu 2014
  28. azday s tafransist Charlotte Bozonnet, « Bejji Lqayed Ssebṣi, aẓɣuɣ yuɣalen d aselway », Le Monde, 23 dujamber 2014
  29. Aneɣlaf amezwaru Muḥemmed Ɣennuci yennegmi iman-is d aselway n Tagduda s imedzi seg 14 ar 15 yennayer 2011 ɣef leḥsab n « Ben Ɛli yeffeɣ si Tunes, Aneɣlaf amezwaru yebeddel-it », Le Figaro, 14 yennayer 2011

Adriraw[ẓreg | ẓreg aɣbalu]

Izdayen uffiɣen[ẓreg | ẓreg aɣbalu]

Deg isenfaren nniḍen n Wikimedia :