Amseqdac:WRYSM/Timerwit
Tagelda n Inumiden | ||||
---|---|---|---|---|
Regnum Numidae | ||||
| ||||
Ansa | ||||
| ||||
| ||||
Tamanaɣt | Kirten (Qsenṭina, Lezzayer). | |||
Imezdaɣ | ||||
Gentilé (fr) | Inumiden | |||
Langue prédominante (fr) | Tamaziɣt, Tafiniqt | |||
Ddin | Asɣan Amaziɣ, asɣan Afiniq. | |||
Groupe ethnique (fr) | Imaziɣen |
Numidya neɣ Tagelda n Inumiden (s Tifinaɣ : ⵜⴰⴳⴻⵍⴷⴰ ⵏ ⵉⵏⵓⵎⵉⴷⴻⵏ, neɣ ⵜⴰⴳⴻⵍⴷⴰ ⵜⴰⵏⵓⵎⵉⴷⵜ; s Tlatint : Regnum Numidae) d yiwet n tgelda Tamaziɣt i gellan di taglest[1] deg ugafa n tmurt n Lezzayer tamirant akked cwiṭ n Tunes d Lmeṛṛuk. Tagelda aki yesnulfa-d-tt agellid Gaya U Zelalsen, tella si tlemmast n uwines[2] wis-sin send talalit n Ɛisa[3] almi yemmut ugellid angaru n tgelda, Arabyun, di 40 STƐ[4]. Tamanaɣt-is d Kirten, Qsenṭina n tura di Lezzayer. Iqerṭajiyen d inaragen-nsen[5] deg ugmuḍ, Imuriyen deg umalu, gar-asen asif Melwiyet. Inumiden bbḍen waggi-nsen[6] di tgeldit n Mass-nsen, mi yeddukel akked Ruman mgal Iqerṭajiyen.
Imnayen Inumiden llan ttwasnen deg yilel Agrakal s tifsas[7] d wazzal-nsen[8]. Mi Mass-nsen yuɣal d agellid, yurar netta d yimnayen ines dduṛ axatar[9] deg umgaru abuniq wis-sin[10] mi yeddukel d Qerṭaj di tazwara, d Rum di tagara mi Iqerṭajiyen semḥen deg-s.
Amezruy[ẓreg | ẓreg aɣbalu]
Send Taddukli[ẓreg | ẓreg aɣbalu]
Di tazwara, deg uwines wis-sin send tallalit n Ɛisa, Numidya tella tettwabḍa f snat tigeldiwin ur ttemsefhament ara gar-asent : Tagelda n Imasisiliyen deg umalu, agellid-is d Sifaks, tamanaɣt-is d Siga (tura Welhaṣa Lɣeraba, di Ɛin Timucent); Tagelda n Imasiliyen deg ugmuḍ, agellid-is d Gaya mmi-s n Zelalsen, tamanaɣt-is d Kirten (Qsenṭina).
Tagelda n imezwura-nni tella meqqret f tayeḍ s waṭas. Ɣef leḥsab n Strabun, akal-nsen ibeddu seg wasif Melwiyet almi d yiɣef Bugarun (Qenwaɛ), deg umalu n twilayt n Skikda. Imaragen-nsen n wegmuḍ, Imasiliyen, akal-nsen ibeddu seg talast tagmuḍant[11] n Imasisiliyen almi d tlemmast n tmurt n Tunes tamirant. Ccerken tilisa akkud Iqerṭajiyen, i wumi llan ttaken imnayen deg yemgura-nsen mgal imenzaɣen-nsen[12], Irumanen.
Ɣas tamurt n Imasiliyen tella mecṭuḥet f tin n Imasisiliyen, tella ttwasseɣrem, tettwamden xir. Maca Imasisiliyen llan waɛren fell-asen, axaṭer llan aṭas, daɣen yesgulaf-nsen xir daɣen, axaṭer tagelda-nsen tella tanesbaɣurt ɣef tin n Imasiliyen.
Amgaru Abuniq Wis-sin[ẓreg | ẓreg aɣbalu]
Mi yebda umgaru Abuniq wis-sin gar Qerṭaj d Rum di 218 STƐ, Gaya yeddukel d Qerṭaj, Sifaks yeddukel d Rum. Isin igelliden llan ssexdamen yemsisen-nsen i wakken ad ɣelben wayeḍ i weɣmar n Numidya. Deg yigen n Qerṭaj, llan aṭas n yigduden, gar-asen imnayen Inumiden n Imasiliyen, iceggeɛ-iten Gaya. Ddan d Ḥanbaɛl ar Tuṛuft mi iɛedda si tzunegzirt Tibirit (Spenyul) d yidurar n Alpes. Mi yebbeḍ ar Ṭṭelyan, ttwassexdmen i wensnirem n weɛdaw[13], i wekmin[14] d yimenɣi, uraren dduṛ axatar am di yimenɣi n Tisinius, Tribiya, Agelmim n Transiman, daɣen Kanay (Cannae), yiwen seg yimenɣiyen i yettwassnen uk deg umezruy aɛlaǧal tiḥerci n Ḥanbaɛl deg yiger n yimenɣi. Gaya iceggeɛ daɣen mmi-s Mass-nsen ar tzunegzirt Tibirit i wakken ad yennaɣ d Yiqerṭajen mgal Irumanen.
Mi Mass-nsen yella deg wenẓul n Spenyul, yeṭṭef anẓad[15] n imnayen, yella yettɛawan Iqerṭajen deg yimenɣiyen-nsen. Daɣen, baba-s n Ṣafanbaɛl (Sufunisba), Hasdrubal, igul ad yefk yelli-s i Mass-nsen, akken ad sededen tamsisit[16] gar-asen. Maca di 206 STƐ, di tefriqt, baba-s Gaya yemmut. Yerna ɣur Inumiden di lawan-nni, axlaf ur yelli ara amukksan, ihi macči d Mass-nsen ara yuɣalen d agellid, d dada-s Ulzasen i yeṭṭefen Imasiliyen. Yerna Iqerṭajiyen ɛawnen Ulzasen, axaṭer ttemyilin : yezweǧ d yelli-s n weltma-s n Ḥanbaɛl. Yemmut Ulzasen deg useggas-nni, ihi sin n warraw-is, Kawusen (Capussa) d Lakumazes, bdan ttnaɣen gar-asen i wakken ad ḥekkmen. Mi llan ttnaɣen sin-nni, Sifaks ṭseḥ-as talemmiẓt akken ad yebdu taḥemla taserdasit mgal Imasiliyen. Sifaks yeddem aṭas n timdinin nsen, gar-asent tamanaɣt-nsen, Kirten. Mass-nsen yuɣal ar tmurt-is.
Iqerṭajiyen beddlen ṛṛay-nsen f Sifaks, amenzaɣ n Mass-nsen. Llan bɣan ad yuɣal d amsisa-nsen deg umgaru nsen. Ihi amenẓad Aqerṭaj[17], Hasdrubal, iruḥ ar ɣur-s di Siga, tamanaɣt-is, akken ad yemsefham yid-s : Sifaks ad yuɣal d amsisa n Qerṭaj. Ṣafanbaɛl, ɣef wumi yeggul ad tuɣal n Mass-nsen uqbel, ad tuɣal tislit-is. Mass-nsen yexser tagelda n baba-s. Qerṭaj ur tɛawen ara Imasiliyen mgal Sifaks, ǧǧan-ten ad xesren waḥed-sen. Hasdrubal yeddukel d Sifaks, yerna yefka-y-as yelli-s Ṣafanbaɛl, taxḍibt n Mass-nsen.
Di 204 STƐ, yiwen umenẓad Aruman[18] ism-is Skibyu iruḥ ar Tafriqt ugafa mi ifuk taḥemla ines di tzunegzirt Tibirit. Mi Mass-nsen yessla s kullec, iruḥ ar uqiḍun aserdasi n Skipyu, amenẓad Aruman. Yemsefham yid-s, yuɣal d amsisa-ines, axaṭer Iqerṭajiyen semmḥen deg-s. Asbeddel n temsisa aki yesɛa asemdu[19] i gemeqqren, amgaru yeddem abrid nniḍen. Kraḍ n imenɣiyen ḍran deg iseggasen ineggura n umragu di tefriqt : Utika, izuɣar imeqqranen d zama.
Deg yimenɣi n Utika, yiwet temdint deg ugafa n Tunes ur tbaεed ara f Qerṭaj, Irumanen n Skipyu d Inumiden n Mass-sen ẓedmen f iqiḍunen n Hasdrubal d Sifaks uqbel n talji, sserɣan-ten. Aṭas seg-sen mmuten, s times neɣ nɣan-ten. Kra kan selken, garasen imenzaḍen-nsen. Ɣas xesren aṭas n imgarayen, ssekren igen amaynu, deg-s Iqerṭajiyen, Inumiden d yimkariyen Ikeltibiriyen, yes ad naɣen Irumanen d Imasiliyen. Isin ignan mlalen deg yimenɣi n Izuɣar Imeqqranen, i geḍran di Bulla regia, tura Jenduba di Tunes. Imnayen Irumanen ẓedmen f Iqerṭajiyen, ihi rewlen. Deg igen n Qerṭaj, ḥaca Ikeltibiryen d Inumiden n Sifaks qqimen ttnaɣen, ṭṭfen iman-nsen. Ɣas akken, xesren.
Sifaks, mi yexser, yerwel ar Kirten. Mass-nsen iruḥ yeḍfer-it d yimnayen-is almi yebbeḍ s anda yeffer di tamanaɣt. Sifaks ihegga iman-is d yigen ines, yennuɣ mgal Mass-nsen d imsisen ines Irumanen. Mi llan ttnaɣen, imgarayen n Sifaks llan rewlen, ɣas akken, Sifaks yella yesɛa tabɣest akken ad yessuddes igen-is, ihi yezwar-iten, maca yettwaṭṭef, yuɣal d ameḥbus n iɛdawen-is. Akka Mass-nsen yerra ttar, yeddem tagelda n baba-s yerna tin n Sifaks, yesdukkel Numidia, teqqim Kirten d tamanaɣt-is. Ṣafanbaɛl tuɣal d tameṭṭut ines.
Maca amgaru aki mazal ur ifuk. Deg useggas ay d-iteddun, Ḥanbaɛl ssawlen-as akken ad yuɣal ar Tafriqt Ugafa, ihi yuɣ-asen awal. Igen n Ḥanbaɛl, win yennuɣ yes di Ṭṭelyan, yella meqqer ɣef win n iɛdawen-is, rnu-yas tiḥerci ines, ihi netta i d asirem angaru i geqqimen i Qerṭaj deg umgaru aki. Mi Ḥanbaɛl yebbeḍ, ihegga iman-is akken ad iqabel Irumanen d Inumiden tikkelt tangarut. Deg yiger n yimenɣi, yella yebɣa ad issexdem tillit i gessexdem di Kanay. Di tagara, d Skipyu i gesxeddmen tillit inna s tallalt n imnayen n Mass-nsen, dɣa yerbeḥ, Ḥanbaɛl netta yexser.
Tarennawt tangarut inna tesɛa asemdu[19] ameqqran ɣef yimal n Tefrqit Ugafa, axaṭer syinna tettwasdukkel Numidya, tuɣal di yiwet n tgelda yeṭṭef-itt agellid Mass-nsen.
Deffir Asdukkel n Tgelda[ẓreg | ẓreg aɣbalu]
Deffir asdukkel n tgelda, Inumiden uɣalen d iskurrzanen[20], aṭas seg-sen uɣalen d urkiden[21], axaṭer nitni tigti[22] nsen llan d imgajjen[23]. Daɣen aṭas imedruzen ttwasekren, am taqerrabt n Tugga, adeg uɣris n Cemtu, taqerrabt n Mass-nsen di Kirten.
Tagelda n Inumiden di tgeldit n Mass-nsen tella tankelwit[24] mliḥ. Tuɣal tesɛa aṭas n yimendiyen[25] s uskurrez nsen. Mi yilaẓ yeṭṭef snat n tigizirin Tigrigiyin, Mass-nsen isellek-itent, iceggeɛ-asent aṭas n yimendiyen n wakal-is s iɣerruba-s[26]. Tigzirin nni, Rudes d Dilus, sekren isebdaden[27] i wugellid Anumid. Yuɣal yettwassen di yuk ilel Agrakal.
Amgaru Abuniq Wis-kraḍ[ẓreg | ẓreg aɣbalu]
Amgaru n Yugerten[ẓreg | ẓreg aɣbalu]
Aseḍɛaf d Uɣelluy[ẓreg | ẓreg aɣbalu]
Amgaru Aɣarim Aruman Wis-sin[ẓreg | ẓreg aɣbalu]
Aɣelluy[ẓreg | ẓreg aɣbalu]
Igelliden[ẓreg | ẓreg aɣbalu]
Send taddukli[ẓreg | ẓreg aɣbalu]
Imasisiliyen[ẓreg | ẓreg aɣbalu]
- Sifaks (215–203 STƐ).
- Firmina, mmi-s n Sifaks (215–203 STƐ).
- Arkubarzen (Archobarzane), mmi-s n Vermina (215–203 STƐ).
Imasiliyen[ẓreg | ẓreg aɣbalu]
- Gaya, mmi-s n Zelalsen (???–206 STƐ).
- Ulzasen (Ozalces) (208–206 STƐ).
- Kawusen (Capussa), mmi-s n Ulzasen (206–206 STƐ).
- Lakumazes, mmi-s n Ulzasen (206–206 STƐ).
- Mass-nsen, mmi-s n Gaya (206–202 STƐ).
Numidya Tadduklant[ẓreg | ẓreg aɣbalu]
Mass-nsen, send ad yemmet, yella yesɛa aṭas n warrac. Kraḍ kan seg-sen yefka-y-asen lḥeqq ad ḥekkmen : Mkiwsen ad yuɣal d agellid, gma-s, Gulusen, ad yuɣal d amenẓad n yignan, gma-s nniḍen, Mastenaba, ad yuɣal d amasay n teɣdemt.
- Mkiwsen, mmi-s n Mass-nsen (148–118 STƐ).
- Mastenaba, mmi-s n Mass-nsen (148–140 STƐ).
- Gulusen, mmi-s n Mass-nsen (148–145 STƐ).
Mkiwsen, send ad yemmet, yebḍa tagelda-ines f kraḍ i sin n warraw-is d yiwen mmi-s n Mastanaba :
- Yemsal Amezwaru, mmi-s n Mkiwsen (118–117 STƐ).
- Aderbal, mmi-s n Mkiwsen (118–112 STƐ).
- Yugerten, mmi-s n Mastanaba (118–105 STƐ).
- Gawden, mmi-s n Mastanaba (118–105 STƐ).
- Yarbas
Ẓer daɣen[ẓreg | ẓreg aɣbalu]
Asegzi n Wawalen d Timselɣa[ẓreg | ẓreg aɣbalu]
- ↑ Taglest : Antiquité (fr), العصور القديمة (ar).
Tallit (époque) i yebdan di 3200 uqbel talalit n Ɛisa, tfuk mi teɣli temdint n Rum ɣef ufus n teqbilin tibarbarin di 476. - ↑ Awines :Siècle (fr), قرن (ar).
100 n yiseggasen. - ↑ Send talalit n Ɛisa : Avant Jésus-Christ (fr), قبل الميلاد (ar).
Agdazal n send d "uqbel". - ↑ STƐ : Av. J-C (fr), ق.م. (ar).
Azegzel (abréviation) n "Send talalit n Ɛisa". - ↑ Inaragen : voisins (fr), جيران (ar).
- ↑ Waggi : Apogée (fr), أوج (ar).
Taseggiwit tafellayt (extension maximale. - ↑ Tifsas : Agilité (fr), رشاقة (ar).
- ↑ Azzal : Vitesse, rapidité (fr), السرعة (ar).
Yekka-d seg wawal azzel. - ↑ Dduṛ axatar : Rôle important (fr), دور مهم (ar).
- ↑ Amgaru : guerre (fr), حرب (ar).
- ↑ Talast tagmuḍant : Frontières occidentales (fr), الحدود الغربية (ar).
- ↑ Imenzaɣen : Rivals, ennemis (fr), اعداء (ar).
- ↑ Wensnirem n weɛdaw : Recherce d'ennemi (fr), اكتشاف [مكان] العدو (ar).
- ↑ Akmin : Embuscade (fr), كمين (ar).
- ↑ Anẓad : Commandement (fr), قيادة (ar).
- ↑ Ad sededen tamsisit : Consolider l'alliance (fr), توطيد التحالف (ar).
- ↑ Amenẓad Aqerṭaj : Général Carthaginois (fr), جنرال قرطاجي (ar).
- ↑ Amenẓad Aruman : Général romain (fr), جنرال روماني (ar).
- ↑ 19,0 et 19,1 Asemdu : Effet, impact (fr), تأثير (ar).
- ↑ Askurrzan : Cultivateur (fr), مزارع (ar).
- ↑ Urkid : Sédentaire (fr), مستقر (ar). Yezdeɣ deg yiwen umkan, ur yettbeddil ara aṭas amkan n tnezduɣt .
- ↑ Tigti : Majorité (fr), الأغلبية (ar).
- ↑ Amgajj :Nomade (fr), رحال (ar). Win i gettbeddilen aṭas amkan n tnezduɣt .
- ↑ Ankelwi : Prospère (fr), مزدهر (ar).
- ↑ Imendi : Céréales (fr), الحبوب (ar).
- ↑ Aɣerrabu : Bateau, navire (fr), سفينة (ar).
- ↑ Asebdad : Statue (fr), تمثال (ar).