Amseqdac:WRYSM/Timerwit

Si Wikipedia, tasanayt tilellit.
(Yettusmimeḍ seg Amseqdac:Gawawius/Timerwit)
Tagelda n Inumiden
Regnum Numidae

Ansa

Numidya di 220 STƐ

Tamanaɣt Kirten (Qsenṭina, Lezzayer).
Imezdaɣ
Gentilé (fr) Suqel Inumiden
Langue prédominante (fr) Suqel Tamaziɣt, Tafiniqt
Ddin Asɣan Amaziɣ, asɣan Afiniq.
Groupe ethnique (fr) Suqel Imaziɣen

Numidya neɣ Tagelda n Inumiden (s Tifinaɣ : ⵜⴰⴳⴻⵍⴷⴰ ⵏ ⵉⵏⵓⵎⵉⴷⴻⵏ, neɣ ⵜⴰⴳⴻⵍⴷⴰ ⵜⴰⵏⵓⵎⵉⴷⵜ; s Tlatint : Regnum Numidae) d yiwet n tgelda Tamaziɣt i gellan di taglest[1] deg ugafa n tmurt n Lezzayer tamirant akked cwiṭ n Tunes d Lmeṛṛuk. Tagelda aki yesnulfa-d-tt agellid Gaya U Zelalsen, tella si tlemmast n uwines[2] wis-sin send talalit n Ɛisa[3] almi yemmut ugellid angaru n tgelda, Arabyun, di 40 STƐ[4]. Tamanaɣt-is d Kirten, Qsenṭina n tura di Lezzayer. Iqerṭajiyen d inaragen-nsen[5] deg ugmuḍ, Imuriyen deg umalu, gar-asen asif Melwiyet. Inumiden bbḍen waggi-nsen[6] di tgeldit n Mass-nsen, mi yeddukel akked Ruman mgal Iqerṭajiyen.

Imnayen Inumiden llan ttwasnen deg yilel Agrakal s tifsas[7] d wazzal-nsen[8]. Mi Mass-nsen yuɣal d agellid, yurar netta d yimnayen ines dduṛ axatar[9] deg umgaru abuniq wis-sin[10] mi yeddukel d Qerṭaj di tazwara, d Rum di tagara mi Iqerṭajiyen semḥen deg-s.

Amezruy[ẓreg | ẓreg aɣbalu]

Send Taddukli[ẓreg | ẓreg aɣbalu]

Taqubbett n Yimedɣasen, Tabatent.

Di tazwara, deg uwines wis-sin send tallalit n Ɛisa, Numidya tella tettwabḍa f snat tigeldiwin ur ttemsefhament ara gar-asent : Tagelda n Imasisiliyen deg umalu, agellid-is d Sifaks, tamanaɣt-is d Siga (tura Welhaṣa Lɣeraba, di Ɛin Timucent); Tagelda n Imasiliyen deg ugmuḍ, agellid-is d Gaya mmi-s n Zelalsen, tamanaɣt-is d Kirten (Qsenṭina).
Tagelda n imezwura-nni tella meqqret f tayeḍ s waṭas. Ɣef leḥsab n Strabun, akal-nsen ibeddu seg wasif Melwiyet almi d yiɣef Bugarun (Qenwaɛ), deg umalu n twilayt n Skikda. Imaragen-nsen n wegmuḍ, Imasiliyen, akal-nsen ibeddu seg talast tagmuḍant[11] n Imasisiliyen almi d tlemmast n tmurt n Tunes tamirant. Ccerken tilisa akkud Iqerṭajiyen, i wumi llan ttaken imnayen deg yemgura-nsen mgal imenzaɣen-nsen[12], Irumanen.

Ɣas tamurt n Imasiliyen tella mecṭuḥet f tin n Imasisiliyen, tella ttwasseɣrem, tettwamden xir. Maca Imasisiliyen llan waɛren fell-asen, axaṭer llan aṭas, daɣen yesgulaf-nsen xir daɣen, axaṭer tagelda-nsen tella tanesbaɣurt ɣef tin n Imasiliyen.

Amgaru Abuniq Wis-sin[ẓreg | ẓreg aɣbalu]

Mi yebda umgaru Abuniq wis-sin gar Qerṭaj d Rum di 218 STƐ, Gaya yeddukel d Qerṭaj, Sifaks yeddukel d Rum. Isin igelliden llan ssexdamen yemsisen-nsen i wakken ad ɣelben wayeḍ i weɣmar n Numidya. Deg yigen n Qerṭaj, llan aṭas n yigduden, gar-asen imnayen Inumiden n Imasiliyen, iceggeɛ-iten Gaya. Ddan d Ḥanbaɛl ar Tuṛuft mi iɛedda si tzunegzirt Tibirit (Spenyul) d yidurar n Alpes. Mi yebbeḍ ar Ṭṭelyan, ttwassexdmen i wensnirem n weɛdaw[13], i wekmin[14] d yimenɣi, uraren dduṛ axatar am di yimenɣi n Tisinius, Tribiya, Agelmim n Transiman, daɣen Kanay (Cannae), yiwen seg yimenɣiyen i yettwassnen uk deg umezruy aɛlaǧal tiḥerci n Ḥanbaɛl deg yiger n yimenɣi. Gaya iceggeɛ daɣen mmi-s Mass-nsen ar tzunegzirt Tibirit i wakken ad yennaɣ d Yiqerṭajen mgal Irumanen.

Mi Mass-nsen yella deg wenẓul n Spenyul, yeṭṭef anẓad[15] n imnayen, yella yettɛawan Iqerṭajen deg yimenɣiyen-nsen. Daɣen, baba-s n Ṣafanbaɛl (Sufunisba), Hasdrubal, igul ad yefk yelli-s i Mass-nsen, akken ad sededen tamsisit[16] gar-asen. Maca di 206 STƐ, di tefriqt, baba-s Gaya yemmut. Yerna ɣur Inumiden di lawan-nni, axlaf ur yelli ara amukksan, ihi macči d Mass-nsen ara yuɣalen d agellid, d dada-s Ulzasen i yeṭṭefen Imasiliyen. Yerna Iqerṭajiyen ɛawnen Ulzasen, axaṭer ttemyilin : yezweǧ d yelli-s n weltma-s n Ḥanbaɛl. Yemmut Ulzasen deg useggas-nni, ihi sin n warraw-is, Kawusen (Capussa) d Lakumazes, bdan ttnaɣen gar-asen i wakken ad ḥekkmen. Mi llan ttnaɣen sin-nni, Sifaks ṭseḥ-as talemmiẓt akken ad yebdu taḥemla taserdasit mgal Imasiliyen. Sifaks yeddem aṭas n timdinin nsen, gar-asent tamanaɣt-nsen, Kirten. Mass-nsen yuɣal ar tmurt-is.

Asebdad n Sifaks, Rum.

Iqerṭajiyen beddlen ṛṛay-nsen f Sifaks, amenzaɣ n Mass-nsen. Llan bɣan ad yuɣal d amsisa-nsen deg umgaru nsen. Ihi amenẓad Aqerṭaj[17], Hasdrubal, iruḥ ar ɣur-s di Siga, tamanaɣt-is, akken ad yemsefham yid-s : Sifaks ad yuɣal d amsisa n Qerṭaj. Ṣafanbaɛl, ɣef wumi yeggul ad tuɣal n Mass-nsen uqbel, ad tuɣal tislit-is. Mass-nsen yexser tagelda n baba-s. Qerṭaj ur tɛawen ara Imasiliyen mgal Sifaks, ǧǧan-ten ad xesren waḥed-sen. Hasdrubal yeddukel d Sifaks, yerna yefka-y-as yelli-s Ṣafanbaɛl, taxḍibt n Mass-nsen.

Di 204 STƐ, yiwen umenẓad Aruman[18] ism-is Skibyu iruḥ ar Tafriqt ugafa mi ifuk taḥemla ines di tzunegzirt Tibirit. Mi Mass-nsen yessla s kullec, iruḥ ar uqiḍun aserdasi n Skipyu, amenẓad Aruman. Yemsefham yid-s, yuɣal d amsisa-ines, axaṭer Iqerṭajiyen semmḥen deg-s. Asbeddel n temsisa aki yesɛa asemdu[19] i gemeqqren, amgaru yeddem abrid nniḍen. Kraḍ n imenɣiyen ḍran deg iseggasen ineggura n umragu di tefriqt : Utika, izuɣar imeqqranen d zama.

Adrim n Mass-nsen.

Deg yimenɣi n Utika, yiwet temdint deg ugafa n Tunes ur tbaεed ara f Qerṭaj, Irumanen n Skipyu d Inumiden n Mass-sen ẓedmen f iqiḍunen n Hasdrubal d Sifaks uqbel n talji, sserɣan-ten. Aṭas seg-sen mmuten, s times neɣ nɣan-ten. Kra kan selken, garasen imenzaḍen-nsen. Ɣas xesren aṭas n imgarayen, ssekren igen amaynu, deg-s Iqerṭajiyen, Inumiden d yimkariyen Ikeltibiriyen, yes ad naɣen Irumanen d Imasiliyen. Isin ignan mlalen deg yimenɣi n Izuɣar Imeqqranen, i geḍran di Bulla regia, tura Jenduba di Tunes. Imnayen Irumanen ẓedmen f Iqerṭajiyen, ihi rewlen. Deg igen n Qerṭaj, ḥaca Ikeltibiryen d Inumiden n Sifaks qqimen ttnaɣen, ṭṭfen iman-nsen. Ɣas akken, xesren.

Sifaks, mi yexser, yerwel ar Kirten. Mass-nsen iruḥ yeḍfer-it d yimnayen-is almi yebbeḍ s anda yeffer di tamanaɣt. Sifaks ihegga iman-is d yigen ines, yennuɣ mgal Mass-nsen d imsisen ines Irumanen. Mi llan ttnaɣen, imgarayen n Sifaks llan rewlen, ɣas akken, Sifaks yella yesɛa tabɣest akken ad yessuddes igen-is, ihi yezwar-iten, maca yettwaṭṭef, yuɣal d ameḥbus n iɛdawen-is. Akka Mass-nsen yerra ttar, yeddem tagelda n baba-s yerna tin n Sifaks, yesdukkel Numidia, teqqim Kirten d tamanaɣt-is. Ṣafanbaɛl tuɣal d tameṭṭut ines.

Maca amgaru aki mazal ur ifuk. Deg useggas ay d-iteddun, Ḥanbaɛl ssawlen-as akken ad yuɣal ar Tafriqt Ugafa, ihi yuɣ-asen awal. Igen n Ḥanbaɛl, win yennuɣ yes di Ṭṭelyan, yella meqqer ɣef win n iɛdawen-is, rnu-yas tiḥerci ines, ihi netta i d asirem angaru i geqqimen i Qerṭaj deg umgaru aki. Mi Ḥanbaɛl yebbeḍ, ihegga iman-is akken ad iqabel Irumanen d Inumiden tikkelt tangarut. Deg yiger n yimenɣi, yella yebɣa ad issexdem tillit i gessexdem di Kanay. Di tagara, d Skipyu i gesxeddmen tillit inna s tallalt n imnayen n Mass-nsen, dɣa yerbeḥ, Ḥanbaɛl netta yexser.

Tarennawt tangarut inna tesɛa asemdu[19] ameqqran ɣef yimal n Tefrqit Ugafa, axaṭer syinna tettwasdukkel Numidya, tuɣal di yiwet n tgelda yeṭṭef-itt agellid Mass-nsen.

Deffir Asdukkel n Tgelda[ẓreg | ẓreg aɣbalu]

Deffir asdukkel n tgelda, Inumiden uɣalen d iskurrzanen[20], aṭas seg-sen uɣalen d urkiden[21], axaṭer nitni tigti[22] nsen llan d imgajjen[23]. Daɣen aṭas imedruzen ttwasekren, am taqerrabt n Tugga, adeg uɣris n Cemtu, taqerrabt n Mass-nsen di Kirten.

Tagelda n Inumiden di tgeldit n Mass-nsen tella tankelwit[24] mliḥ. Tuɣal tesɛa aṭas n yimendiyen[25] s uskurrez nsen. Mi yilaẓ yeṭṭef snat n tigizirin Tigrigiyin, Mass-nsen isellek-itent, iceggeɛ-asent aṭas n yimendiyen n wakal-is s iɣerruba-s[26]. Tigzirin nni, Rudes d Dilus, sekren isebdaden[27] i wugellid Anumid. Yuɣal yettwassen di yuk ilel Agrakal.

Amgaru Abuniq Wis-kraḍ[ẓreg | ẓreg aɣbalu]
Amgaru n Yugerten[ẓreg | ẓreg aɣbalu]

Aseḍɛaf d Uɣelluy[ẓreg | ẓreg aɣbalu]

Amgaru Aɣarim Aruman Wis-sin[ẓreg | ẓreg aɣbalu]
Aɣelluy[ẓreg | ẓreg aɣbalu]

Igelliden[ẓreg | ẓreg aɣbalu]

Send taddukli[ẓreg | ẓreg aɣbalu]

Imasisiliyen[ẓreg | ẓreg aɣbalu]

Imasiliyen[ẓreg | ẓreg aɣbalu]

Numidya Tadduklant[ẓreg | ẓreg aɣbalu]

Mass-nsen, send ad yemmet, yella yesɛa aṭas n warrac. Kraḍ kan seg-sen yefka-y-asen lḥeqq ad ḥekkmen : Mkiwsen ad yuɣal d agellid, gma-s, Gulusen, ad yuɣal d amenẓad n yignan, gma-s nniḍen, Mastenaba, ad yuɣal d amasay n teɣdemt.

Mkiwsen, send ad yemmet, yebḍa tagelda-ines f kraḍ i sin n warraw-is d yiwen mmi-s n Mastanaba :

Ẓer daɣen[ẓreg | ẓreg aɣbalu]

Asegzi n Wawalen d Timselɣa[ẓreg | ẓreg aɣbalu]

  1. Taglest : Antiquité (fr), العصور القديمة (ar).
    Tallit (époque) i yebdan di 3200 uqbel talalit n Ɛisa, tfuk mi teɣli temdint n Rum ɣef ufus n teqbilin tibarbarin di 476.
  2. Awines :Siècle (fr), قرن (ar).
    100 n yiseggasen.
  3. Send talalit n Ɛisa : Avant Jésus-Christ (fr), قبل الميلاد (ar).
    Agdazal n send d "uqbel".
  4. STƐ : Av. J-C (fr), ق.م. (ar).
    Azegzel (abréviation) n "Send talalit n Ɛisa".
  5. Inaragen : voisins (fr), جيران (ar).
  6. Waggi : Apogée (fr), أوج (ar).
    Taseggiwit tafellayt (extension maximale.
  7. Tifsas : Agilité (fr), رشاقة (ar).
  8. Azzal : Vitesse, rapidité (fr), السرعة (ar).
    Yekka-d seg wawal azzel.
  9. Dduṛ axatar : Rôle important (fr), دور مهم (ar).
  10. Amgaru : guerre (fr), حرب (ar).
  11. Talast tagmuḍant : Frontières occidentales (fr), الحدود الغربية (ar).
  12. Imenzaɣen : Rivals, ennemis (fr), اعداء (ar).
  13. Wensnirem n weɛdaw : Recherce d'ennemi (fr), اكتشاف [مكان] العدو (ar).
  14. Akmin : Embuscade (fr), كمين (ar).
  15. Anẓad : Commandement (fr), قيادة (ar).
  16. Ad sededen tamsisit : Consolider l'alliance (fr), توطيد التحالف (ar).
  17. Amenẓad Aqerṭaj : Général Carthaginois (fr), جنرال قرطاجي (ar).
  18. Amenẓad Aruman : Général romain (fr), جنرال روماني (ar).
  19. 19,0 et 19,1 Asemdu : Effet, impact (fr), تأثير (ar).
  20. Askurrzan : Cultivateur (fr), مزارع (ar).
  21. Urkid : Sédentaire (fr), مستقر (ar). Yezdeɣ deg yiwen umkan, ur yettbeddil ara aṭas amkan n tnezduɣt .
  22. Tigti : Majorité (fr), الأغلبية (ar).
  23. Amgajj :Nomade (fr), رحال (ar). Win i gettbeddilen aṭas amkan n tnezduɣt .
  24. Ankelwi : Prospère (fr), مزدهر (ar).
  25. Imendi : Céréales (fr), الحبوب (ar).
  26. Aɣerrabu : Bateau, navire (fr), سفينة (ar).
  27. Asebdad : Statue (fr), تمثال (ar).